HELLENOPHONIA

 

ΚΥΡΙΑΚΗ Ζ´ ΜΑΤΘΑΙΟΥ, 27 Ἰουλίου 2025 (26 / 7/2020), Μνήμη (ἄθλησις) τοῦ Ἁγίου Μάρτυρος Παντελεήμονος (Αριθμ. 28N1)

 

Τὸ Μυστήριο τῆς Θείας Οἰκονομίας κατὰ τὰ Ἀναγνώσματα τῆς Κυριακῆς καί τινων ἑορτῶν

Δέσπω Ἀθ. Λιάλιου, Α.Π.Θ.

 

A. 1. Στην εποχή του Διοκλητιανού (284-305), και ιδιαίτερα την εποχή της Τετραρχίας, μεταφερόμαστε με το μαρτύριο του Ιερομάρτυρος Ερμολάου και των συν αυτώ στη Νικομήδεια της Βιθυνίας, η οποία ήταν μία από τις πρωτεύουσες της Τετραρχίας- έδρα του Διοκλητιανού. Ο Ερμόλαος ήταν ιερεύς, όπως και οι συν αυτώ Έρμιππος και Ερμοκράτης. Ο Κανόνας των Αγίων, η μνήμη των οποίων εορτάσθηκε εχθές μαζί με την Παρθενομάρτυρα Αγία Παρασκευή, αποδίδει τα κύρια στοιχεία του βίου τους και του εορταζομένου σήμερα Μεγαλομάρτυρος και Ιαματικού Παντελεήμονος. Ο Ερμόλαος υπήρξε ο πνευματικός πατέρας του Αγίου Παντελεήμονος, ο οποίος είχε εκπαιδευτεί στην Ιατρική. Κατά την περίοδο της Τετραρχίας, ίσως και λόγω του συγκρητιστικού πνεύματος που προώθησε η Τετραρχία, φαίνεται ότι υπάρχει μία ραγδαία ένταξη στην Εκκλησία και πολλών επιφανών μελών της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Η Εκκλησία αναδύθηκε σ᾽ αυτόν τον κόσμο του θρησκευτικού συγκρητισμού, ο οποίος είχε την προστασία της Ρωμαϊκής αυτοκρατορικής εξουσίας, οπότε και η σύγκρουση ήταν αναπόφευκτη. Η αλλαγή πολιτικής από το Διοκλητιανό μόνο εναντίον των χριστιανών, που τους είδε ως δημόσιο κίνδυνο, καθώς απέρριπταν συλλήβδην τον ειδωλολατρικό κόσμο, είχε ως αποτέλεσμα το μαρτύριο πολλών νέων προερχομένων από τις εύπορες τάξεις της Νικομήδειας, όπως ήταν ο Άγιος Παντελεήμονας αλλά και οι Μεγαλομάρτυρες Βαρβάρα, Κυριακή και Ιουλιανή.

2. Ωστόσο, η χριστιανική πίστη είχε γίνει κτήμα της ευρύτερης κοινωνίας στο ανατολικό τμήμα της Αυτοκρατορίας και δεν αποτελούσε μόνο την παρηγορία των λαϊκών στρωμάτων. Την ανάδυση της νέας δυναμικής του πλήθους των πιστευόντων θα την αξιοποιήσει την επόμενη δεκαετία του διωγμού του Διοκλητιανού με ένα τρόπο πρωτόγνωρο ο Μέγας Κωνσταντίνος, μεταπλάθοντας τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία και θέτοντας τους Μάρτυρες ως προστάτες της Αυτοκρατορίας με εξαιρετικό παράδειγμα το Μάρτυρα Μώκιο να συμπίπτει η μνήμη του μαζί με τα εγκαίνια της Κωνσταντινούπολης την 11η Μαΐου.

3. Κοινό χαρακτηριστικό όλων αυτών των Αγίων Μαρτύρων είναι η ομολογία του Ιησού Χριστού ως του αληθινού Θεού, που καθήρεσε τις δαιμονικές δυνάμεις του φαρισαϊκού και του ειδωλολατρικού κόσμου της εξουσιαστικής καταδυνάστευσης του ανθρώπινου γένους. Σχεδόν πάντα οι Άγιοι Μάρτυρες, άνδρες και γυναίκες, αυτήν την περίοδο συγκρούονται με την αυτοκρατορική εξουσία, που χρησιμοποιούσε τη θρησκευτική εξουσία είτε του παλαιού Ισραήλ, είτε του εθνικού κόσμου, για την επιβολή της.

4. α. Είναι αυτονόητο ότι τιμήθηκαν ιδιαίτερα οι Μεγαλομάρτυρες της Νικομήδειας και της ευρύτερης περιοχής της στην Κωνσταντινούπολη, ως διάδοχης αυτοκρατορικής δομής. Έτσι, κατά το Τυπικὸν της Μεγάλης Ἐκκλησίας η άθληση του Αγίου Παντελεήμονα εορτάζετο με ιδιαίτερη τιμή, αφού πολύ νωρίς κτίσθηκε ναός προς τιμήν του στην περιοχή «τὰ τοῦ Νάρσου» ανάμεσα στο δεύτερο και τον τρίτο λόφο, και η λιτὴ ξεκινούσε από την Αγία Σοφία. Ένα χαρακτηριστικό στοιχείο της ακολουθίας του Αγίου είναι η ύπαρξη Προφητικών Αναγνωσμάτων στον Εσπερινό, και μάλιστα το πρώτο ἐκ του Ησαΐου (α) Ἡσ. κεφ., 43, 9-14: β) Σοφ. Σολ. κεφ., 3, 1-9: γ) Σοφ. Σομ., κεφ. 5,15/ 6, 1-3), όπως τις προηγούμενες ημέρες κατά την εορτή του Αγίου Προφήτου Ηλία, και, κατά την παλαιότερη λειτουργική εκδοχή, η εναλλαγή του Κανόνα τους με τον Κανόνα της Παρακλήσεως της Θεοτόκου ως προς την εορτή του Προφήτου Ηλία, ενώ για την εορτή του Αγίου Παντελεήμονα ο Κανόνας της Θεοτόκου είναι ποίημα του Αγίου Θεοφάνους του Γραπτού, όπως και ο Κανόνας του Αγίου.

β. Ο Άγιος Θεοφάνης ο Γραπτός, επίσκοπος Νικαίας, είναι υμνογράφος, που υπέστη βασανισμό κατά τη δεύτερη φάση της εικονομαχίας και συνιστά την κατακλείδα μιας σειράς υμνογράφων που υπέστησαν και σωματική βία κατά την πρώτη φάση της εικονομαχίας, όπως οι Όσιοι Λέων ο Βυζάντιος και Ανατόλιος, μοναχοί της Μονής Στουδίου, του Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου, και ο Άγιος Γερμανός, Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως, προερχόμενος εξ ευγενούς οικογενείας, ο οποίος υπέστη ευνουχισμό, ώστε να τον καταστήσουν ανεπαρκή, ως μη αρτιμελή, (όπως πριν προς τον αυτό σκοπό είχε υποστεί κοπή της μύτης του ο αυτοκράτορας Ιουστινιανός ο Β´, ο αυτοκράτορας της ΣΤ´ Οικουμενικής Συνόδου) είτε να μην γίνει αυτοκράτορας, είτε να μην γίνει Πατριάρχης. Σημειωτέον ότι και οι τρεις συνέγραψαν τα Στιχηρά Ιδιόμελα της εορτής του Αγίου Παντελεήμονος.

γ. Με τα παραπάνω ως ερμηνευτικό υπόβαθρο μπορεί να εξηγηθεί το εικονόφιλο και φιλόκαλο υμνολογικό περιεχόμενο της εορτής, ακόμη και η ιδιαίτερη υμνολόγηση της Θεοτόκου ως του εχεγγύου της ενανθρωπήσεως του Λόγου και εικονογραφικής αποτυπώσεως και αποκαταστάσεως. Εξάλλου, την ίδια περίοδο, της λήξης της εικονομαχίας, εκδίδονται αυτοκρατορικά χρυσά νομίσματα, στα οποία απεικονίζεται η Θεοτόκος να στέφει τους βασιλείς.

 

Β. 1. Ως προς το Αποστολικό Ανάγνωσμα πρέπει να σημειώσω ότι, λόγω της σημαίνουσας εορτής του Αθλοφόρου, είναι του Αγίου και όχι της Κυριακής, το αυτό με την εορτή της μνήμης του Αθλοφόρου Αγίου Δημητρίου, και συνάδει με το αγιακό και μαρτυρικό τέλος του Αγίου Τιμοθέου στην Έφεσο από το ειδωλολατρικό μανικό πλήθος της λατρείας της Αρτέμιδος. Πάντως είναι ενδιαφέρον, πώς οι εικονόφιλοι και φιλόκαλοι υμνογράφοι της Ακολουθίας του Αγίου Παντελεήμονος, οι οποίοι βασίζονται νοηματικά και στο ίδιο το Αποστολικό Ανάγνωσμα, φωτίζουν συγχρόνως το μαρτύριο με τη νηπτική ερμηνευτική!

 

Γ. Το Ευαγγελικό Ανάγνωσμα αποτελεί συνέχεια εκείνου της Κυριακής ΣΤ´ Ματθαίου, το οποίο κατακλείεται με τον πρώτο στίχο του ένατου κεφαλαίου: «Καὶ ἐμβὰς εἰς πλοῖον διεπέρασεν καὶ ἦλθεν εἰς τὴν ἰδίαν πόλιν». Ακολουθεί μία σειρά θαυμάτων και θεοσημιών του Χριστού προς τον Ισραήλ και τον όχλο αδιακρίτως και η σύγκρουσή του με τους Γραμματείς, τους Τελώνες και τελικά με τους Φαρισαίους, με όλους, δηλαδή, τους φορείς κατεξουσίασης και περιχαράκωσης του Ισραήλ. Κι ενώ εγείρεται  μανιώδης αμφισβήτηση από μέρους των φορέων και ερμηνευτών του Νόμου, η αποδοχή του Χριστού ως του Κυρίου και Θεού έρχεται από τους τυφλούς, που ούτε το Νόμο μπορούσαν να διαβάσουν ούτε να έχουν όραση του ίδιου του Χριστού σωματικά. Ακολουθεί η θεραπεία του κωφού δαιμονιζόμενου, ενός ανθρώπου που, από τη φυσική του αδυναμία, ήταν παντελώς αποκλεισμένος από τη γνώση του Νόμου. Ο Απόστολος Ματθαίος σημειώνει την ομολογία του όχλου, του πλήθους που απετελείτο από Ισραηλίτες της Γαλιλαίας και εθνικούς: «Οὐδέποτε ἐφάνη οὕτως ἐν τῷ Ἰσραήλ». Η απόλυτη διαστροφή προέρχεται από τους Φαρισαίους που όχι μόνο δεν αναγνωρίζουν καμία επαγγελία και σημείο της προφητικής παράδοσης αλλά αποδίδουν, μέσα στο σκοτισμό του νου τους από τις φθοροποιές δυνάμεις και το φόβο ότι χάνουν την εξουσιαστική τους δύναμη παραφθοράς των ανθρώπων, το έργο του Χριστού της θεραπείας και ιάσεως των ανθρώπων στη δύναμη του άρχοντος των δαιμονικών δυνάμεων. Η κατακλείδα του Ευαγγελικού Αναγνώσματος θέτει την εξήγηση ότι ο Χριστός ενεργεί τις θεοσημίες, θεραπεύοντας κάθε νόσο ως σημείο της ελεύσεως της Βασιλείας του Θεού. Τούτο σημαίνει ότι η προπατορική αποστασία είναι νόσος, που έχει φθείρει την ανθρώπινη φύση κατ᾽ άμφω. Ο πρωτογενής για τη διάπραξη της αυτοκτόνας και αδελφοκτόνας κίνησης είναι ο νους, που υποφέρει από τους εμπαθείς λογισμούς με συναυτουργό το αισθητό στοιχείο του ανθρώπου που εκτελεί. Γι᾽ αυτό ο Χριστός δρα τις θεοσημίες στους νοσούντες κατ᾽ άμφω.

 

Αποστολικό Ανάγνωσμα: Β´ Τιμ. 1-10: «Σὺ οὖν, τέκνον μου, ἐνδυναμοῦ ἐν τῇ χάριτι τῇ ἐν Χριστῷ ᾿Ιησοῦ, 2 καὶ ἃ ἤκουσας παρ᾽ ἐμοῦ διὰ πολλῶν μαρτύρων, ταῦτα παράθου πιστοῖς ἀνθρώποις, οἵτινες ἱκανοὶ ἔσονται καὶ ἑτέρους διδάξαι. 3 σὺ οὖν κακοπάθησον ὡς καλὸς στρατιώτης ᾿Ιησοῦ Χριστοῦ. 4 οὐδεὶς στρατευόμενος ἐμπλέκεται ταῖς τοῦ βίου πραγματείαις, ἵνα τῷ στρατολογήσαντι ἀρέσῃ. 5 ἐὰν δὲ καὶ ἀθλῇ τις, οὐ στεφανοῦται, ἐὰν μὴ νομίμως ἀθλήσῃ. 6 τὸν κοπιῶντα γεωργὸν δεῖ πρῶτον τῶν καρπῶν μεταλαμβάνειν. 7 νόει ἃ λέγω· δῴη γάρ σοι ὁ Κύριος σύνεσιν ἐν πᾶσι. 8 Μνημόνευε ᾿Ιησοῦν Χριστὸν ἐγηγερμένον ἐκ νεκρῶν, ἐκ σπέρματος Δαυΐδ, κατὰ τὸ εὐαγγέλιόν μου, 9 ἐν ᾧ κακοπαθῶ μέχρι δεσμῶν ὡς κακοῦργος· ἀλλ᾽ ὁ λόγος τοῦ Θεοῦ οὐ δέδεται. 10 διὰ τοῦτο πάντα ὑπομένω διὰ τοὺς ἐκλεκτούς, ἵνα καὶ αὐτοὶ σωτηρίας τύχωσι τῆς ἐν Χριστῷ ᾿Ιησοῦ μετὰ δόξης αἰωνίου».

 

Ευαγγελικό Ανάγνωσμα: Ματθ. θ´, 27-35: «27 Καὶ παράγοντι ἐκεῖθεν τῷ Ἰησοῦ ἠκολούθησαν αὐτῷ δύο τυφλοὶ κράζοντες καὶ λέγοντες· Ἐλέησον ἡμᾶς, υἱὲ Δαυῒδ. 28 ἐλθόντι δὲ εἰς τὴν οἰκίαν προσῆλθον αὐτῷ οἱ τυφλοί, καὶ λέγει αὐτοῖς ὁ Ἰησοῦς· Πιστεύετε ὅτι δύναμαι τοῦτο ποιῆσαι; λέγουσιν αὐτῷ· Ναί, Κύριε. 29 τότε ἥψατο τῶν ὀφθαλμῶν αὐτῶν λέγων· Κατὰ τὴν πίστιν ὑμῶν γενηθήτω ὑμῖν. 30 καὶ ἀνεῴχθησαν αὐτῶν οἱ ὀφθαλμοί· καὶ ἐνεβριμήσατο αὐτοῖς ὁ Ἰησοῦς λέγων· Ὁρᾶτε μηδεὶς γινωσκέτω. 31 οἱ δὲ ἐξελθόντες διεφήμισαν αὐτὸν ἐν ὅλῃ τῇ γῇ ἐκείνῃ. 32 Αὐτῶν δὲ ἐξερχομένων ἰδοὺ προσήνεγκαν αὐτῷ ἄνθρωπον κωφὸν δαιμονιζόμενον· 33 καὶ ἐκβληθέντος τοῦ δαιμονίου ἐλάλησεν ὁ κωφός. καὶ ἐθαύμασαν οἱ ὄχλοι λέγοντες, Οὐδέποτε ἐφάνη οὕτως ἐν τῷ Ἰσραήλ. 34 οἱ δὲ Φαρισαῖοι ἔλεγον· Ἐν τῷ ἄρχοντι τῶν δαιμονίων ἐκβάλλει τὰ δαιμόνια. 35 Καὶ περιῆγεν ὁ Ἰησοῦς τὰς πόλεις πάσας καὶ τὰς κώμας, διδάσκων ἐν ταῖς συναγωγαῖς αὐτῶν καὶ κηρύσσων τὸ εὐαγγέλιον τῆς βασιλείας καὶ θεραπεύων πᾶσαν νόσον καὶ πᾶσαν μαλακίαν ἐν τῷ λαῷ».