HELLENOPHONIA

 

Ἀνάμνησις τῆς Ἁγίας Σκέπης τῆς Ὑπεραγίας Δεσποίνης ἡμῶν Θεοτόκου καὶ Ἀειπαρθένου Μαρίας, Μνήμη τοῦ Ἁγίου Ἀποστόλου Ἀνανίου, ἑνὸς τῶν Ἑβδομήκοντα, καὶ τοῦ Ὁσίου Πατρὸς ἡμῶν Ῥωμανοῦ τοῦ Μελῳδοῦ, 1 Οκτωβρίου 2025 (1-10-2023), (Αριθμ. 45Β–2)

(ΣΗΜΕΙΩΜΑ)

 

Τὸ Μυστήριο τῆς Θείας Οἰκονομίας κατὰ τὰ Ἀναγνώσματα τῆς Κυριακῆς καί τινων ἑορτῶν

Δέσπω Ἀθ. Λιάλιου, Α.Π.Θ.

 

Α. α. Με απόφαση της Εκκλησίας της Ελλάδος η εορτή της Αναμνήσεως της Αγίας Σκέπης της Υπεραγίας Δεσποίνης ημών Θεοτόκου και Αειπαρθένου Μαρίας μετεφέρθη την 28η Οκτωβρίου. Η αφορμή του εορτασμού είναι η φανέρωση της Παναγίας στο μοναχό Ανδρέα, τον Όσιο Ανδρέα το Σαλό, και τον ακόλουθό του Επιφάνιο, σε μία αγρυπνία τους στην Παναγία των Βλαχερνών, όπου, σύμφωνα με την υμνολογία της ημέρας, η Παναγία, ακολουθούμενη από πλήθος αγγέλων και τους Άγιο Ιωάννη τον Πρόδρομο και τον Ευαγγελιστή Ιωάννη φανερώνεται και απλώνει τη σκέπη της ως προστασία και σκέπη του πιστού λαού της Βασιλεύουσας, σε μία περίοδο πολιορκίας από τους Άραβες επί Λέοντος ΣΤ´ του Σοφού (886-911): «Μέγα καὶ παράδοξον θαῦμα σήμερον, ὁ θαυμαστὸς Ἀνδρέας τεθέαται, ἐν τῷ περιβλέπτῳ ναῷ τῶν Βλαχερνῶν· ἡ γὰρ Παντάνασσα Δέσποινα, λαμπροφανὴς ἐπιστᾶσα, ὑπ᾽ Ἀγγέλων δορυφορούντων προπεμπομένη, μέσον δὲ τοῦ Βαπτιστοῦ, καὶ Θεολόγου Ἰωάννου χειροκρατουμένη, ἔνδον τῶν ἀδύτων εἰσελθοῦσα καὶ τὸ ἐκεῖσε φρουρούμενον μαφόριον αὐτῆς ἀναπτύξασα, τὸ τῆς παρθενίας φρικτὸν τεκμήριον, μεθ᾽ οὗ τὴν ἄχραντον κεφαλὴν αὐτῆς περιέσκεπεν, ἐν κόσμῳ περιοῦσα, καὶ τοῦτο ἐφαπλώσασα, τὸν πιστὸν λαὸν περιέσκεπεν· ὃ καὶ κατιδὼν ὁ ἱερὸς Ἐπιφάνιος, φόβῳ καὶ χαρᾷ συσχεθεὶς τὸν διδάσκαλον ἐπηρώτα· ὢ τοῦ θαύματος, τὴν χάριν αὐτῆς ἡ Βασίλισσα, διὰ τοῦ μαφορίου αὐτῆς τοῖς πιστοῖς διένειμεν, οὗ τινός θαύματος τὴν ἀνάμνησιν ἑορτάζοντες, τῇ Θεοτόκῳ βοήσωμεν, σκέπασον καὶ ἡμᾶς ἐν τῇ Σκέπῃ σου Πανάχραντε, καὶ ῥῦσαι κολάσεως τὰς ψυχὰς ἡμῶν», Εἰς τὴν Λιτήν, Ἰδιόμελο α´, ἦχος α´. Πάντως η εορτή έχει εισαχθεί μεταγενέστερα, γιατί δεν απαντά Στο Τυπικό της Μεγάλης Εκκλησίας αλλά ούτε στα Μεσαιωνικά Σλαβικά Μηνολόγια, που ακολουθούν ενπολλοίς το Τυπικό της Μεγάλης Εκκλησίας.

β. Αναφέρω τα Μηνολόγια, γιατί είναι ένα είδος που, λόγω της δομής τους, επιδέχονται ελάχιστες μεταβολές. Η εορτή, που συνδέεται με το προαναφερθέν ιστορικό γεγονός, εμφανίσθηκε στο Άγιο Όρος στα μέσα του 19ου αι. και συνδέεται αφενός μεν με την κατασκευή παρεκκλησίων της Αγίας Σκέπης με χορηγίες από Ρώσους, ή προσδεδεμένους με τη ρωσική επιρροή στο Άγιο Όρος στα μέσα του 19ου αι., ή ακόμη και με τη θεωρία του «ξανθού γένους», και αφετέρου με την Ακολουθία που συνέγραψε ο μοναχός Ιάκωβος Νεασκητιώτης το 1848, ο οποίος είχε σχέσεις με τους κύκλους ρωσικής επιρροής. Το στοιχείο που δεν πρέπει να παραθεωρείται είναι ότι η εορτή αναδύθηκε στη Ρωσία από τον Άγιο Ανδρέα Μπογκολιούμπωφ (1157-1174), συντάκτη Ακολουθίας στα σλαβονικά, αρκετά περίεργο γεγονός, σε μία περίοδο που, λόγω των Σταυροφοριών και των Σελτζούκων, η Βυζαντινή Αυτοκρατορία είχε υποστεί όχι μόνο πλήγματα ανεπανόρθωτα ως πολιτική οντότητα αλλά αναγκάσθηκε να διαχειρισθεί, πολλές φορές και με υποχωρήσεις, τη Λατινική πίεση. Η πτώση της Κωνσταντινούπολης, εξάλλου, το 1204 και η κατοχή της Αγίας Σοφίας από τους Λατίνους, ήταν η κατάληξη ενός δράματος που μετρούσε προϊστορία σχεδόν τετρακόσια χρόνια και εκατό σχεδόν χρόνια επίμονης πολιορκίας. Έτσι ένας Σκύθης Άγιος, ο Άγιος Ανδρέας ο Σαλός, με ένα όραμα στην Παναγία των Βλαχερνών θα μπορούσε να είναι ένα όχημα για ένα φερτό όραμα μιας νέας Ορθόδοξης Αυτοκρατορίας με ένα πρίγκιπα, μάλιστα, Άγιο, ονόματι Ανδρέα από Βλαδίμηρο και μάλιστα σε μία ημερομηνία συνεορτής ενός Αγίου, του Αγίου Ρωμανού του Μελωδού, που έζησε σε μοναστήρι της Θεοτόκου, διακόνησε στην Παναγία των Βλαχερνών και στην υμνολογική παράδοση της Εκκλησίας κατονομάζεται ως ποιητής των Κοντακίων, άρα και του Ακαθίστου Ύμνου κατά μία παράδοση!

γ. Επίσης η κατασκευή παρεκκλησίων της Αγίας Σκέπης σε μοναστήρια του Αγίου Όρους στα μέσα του 19ου αι. της δημιουργίας των εθνικών κρατών σ᾽ ολόκληρη την κατακερματισμένη πια Ευρώπη με παράλληλη και τη δημιουργία Ρωσικής Αποστολής στα Ιεροσόλυμα το 1847 και οθωμανική αναγνώρισή της το 1857 ελάχιστα περιθώρια αφήνει για τη στόχευση αντικατάστασης του Οικουμενικού Πατριαρχείου από τη Μόσχα. Το πώς η Μητέρα Εκκλησία αντιμετώπισε την πρόκληση αυτή, μάς παρέχεται ένα μέγα ιστορικό δίδαγμα, καθάρσεως με τη σύνοδο κατά του εθνοφυλετισμού το 1872, ανοχής, ελέους και οιμουμενικότητος της ελληνόφωνης ερμηνείας του κόσμου τριών χιλιάδων χρόνων γραπτού λόγου και ζωής ως οικουμενικού γεγονότος και καθόλου φυλετικής διάκρισης!

 

B. Ιδιαίτερη μνεία γίνεται στο Τυπικό της Μεγάλης Εκκλησίας για την Ακολουθία του Αγίου Αποστόλου Ανανία, γνωστού από το όραμά του στις Πράξεις των Αποστόλων (9, 10-18) για να μεταβεί προς συνάντηση του Αποστόλου Παύλου, μετά το όραμα του δευτέρου καθοδόν προς Δαμασκό, ο οποίος Απόστολος Ανανίας είναι και ο βαπτιστής του Αποστόλου Παύλου. Τα λείψανα του Αποστόλου Ανανία μεταφέρθηκαν στην Κωνσταντινούπολη, προφανώς στην Εκκλησία των Αγίων Αποστόλων, καθώς αναφέρεται πάντα ως Απόστολος. Ιδιαιτέρως ο Απόστολος Ανανίας εορτάζεται στη Δαμασκό, όπου σώζεται η οικία του ως εκκλησία, θεωρούμενη ως ο τόπος του βαπτίσματος του Αποστόλου Παύλου.

 

Γ. Η μνήμη του Αγίου Ρωμανού, ποιητή και μελωδού των κοντακίων, όπως μνημονεύεται στο Τυπικό της Μεγάλης Εκκλησίας, «Τελεῖται... ἐν τῷ αὐτῷ τῆς ἁγίας ἀειπαρθένου Θεοτόκου ναῷ ἐν τοῖς Κύρου». Πρόκειται για το παρεκκλήσιο του αββά Κύρου, αφιερωμένο στη Θεοτόκο, πλησίον της εκκλησίας του Αγίου Μωκίου στον έβδομο λόφο, όπου ήταν και το Προφητείο του Αγίου Ιωάννου του Βαπτιστή, σύμφωνα, μάλιστα, με το Τυπικό της Μεγάλης Εκκλησίας. Ο Άγιος Ρωμανός, γεννημένος στην Έμεσα της Συρίας, μία πόλη γνωστή από τον Άγιο Παύλο Εμέσης, ένα Πατέρα που μεσολάβησε στη μετασυνοδική περίοδο της Γ´ Οικουμενικής Συνόδου, ώστε να αρθεί το σχίσμα μεταξύ Αλεξάνδρειας και Αντιόχειας (Αγίων Κυρίλλου Αλεξανδρείας και Ιωάννου Αντιοχείας) με την Έκθεση των Διαλλαγών, πέρασε από την εκκλησία της Αναστάσεως της Βηρυτού και εν συνεχεία έζησε στην Κωνσταντινούπολη επί Αναστασίου Α' (491-518) και πρόλαβε και τα μέσα της βασιλείας Ιουστινιανού. Προφανώς έζησε στο μοναστήρι της Θεοτόκου «ἐν τοῖς Κύρου», ενώ διακόνησε στην Αγία Σοφία και το μοναστήρι των Βλαχερνών. Έτσι, μολονότι η θεολογική του παραγωγή φέρει το ιδιαίτατο βάρος της Γ´ και Δ´ Οικουμενικής Συνόδου και θα ήταν εύλογο να εορτάζεται η μνήμη του ιδίως στην Παναγία των Βλαχερνών, ένθα και η εσθήτα της Θεοτόκου, παρέμεινε να τιμάται η μνήμη του στο μοναστήρι που έζησε, ένθα και το παρεκκλήσιο το αφιερωμένο στη Θεοτόκο.