ΦΙΛΟΚΑΛΙΚΗ ΔΟΓΜΑΤΙΚΗ (Β-5) (προδημοσίευση 2026)
(15-1-2023/ 27-12-2024/...)
Δέσπω Αθ. Λιάλιου
(Β´ ΜΕΡΟΣ)
Πρόταση Β-5 [1]
... Η Φιλοκαλία, και ειδικά οι τελευταίοι δύο τόμοι, είναι μια συλλογή κειμένων Αγίων Πατέρων, που συλλέχθηκαν κυρίως ως εγχειρίδια για χρήση των μοναχών αλλά και όλων των πιστών, ανάλογα με τη δεκτικότητα του καθένα, και περιέχουν εμπειρική, δηλαδή, την πρακτική και θεωρητική μέθοδο και κανόνες ησυχαστικού βίου κατά το πατροπαράδοτο σχήμα του Αγ. Γρηγορίου του Θεολόγου: «πρᾶξις γὰρ ἐπίβασις θεωρίας· ἐκ τοῦ σώματος τῇ ψυχῇ φιλοπόνησον»[2]. Μέσα από βασικές ανθρωπολογικές προϋποθέσεις ο προαιρών τον ησύχιο βίο περνάει από τα διάφορα πνευματικά στάδια με κορύφωση τη χάριτι ένωση με το Θεό, ἐν Ἁγίῳ Πνεύματι.
[ΣΗΜΕΙΩΣΗ 1: Η αυτούσια σύμπτωση με πρόσφατη διδ. διατριβή δέον όπως εκληφθεί αυτή ως προϊόν τεκμηριωμένα βάρβαρης χειριστικής συμπεριφοράς και συνεπαγόμενης κλοπής, σκηνοθετημένης και εμπνευσμένης εκ δυάδος, συμπεριλαμβανομένου και του γεγονότος του εμπαιγμού θεσμών και δημοσίων υπηρεσιών. Εξάλλου, και σε άλλα σημεία του παρόντος έργου, ακόμη και ως προς τη διάρθρωση και την έκθεση, που αποτελεί μία ευρύτερη πρόταση, υπάρχουν παρόμοιες αναφορές ή σχόλια. Η παρατήρηση τίθεται για την ενταύθα συντελεσθείσα δράση και επιπλέον για τη διασαλευθείσα ακαδημαϊκή και ερευνητική αξία και αποκατάσταση της τάξεως ακαδημαϊκώς και όχι μόνο.]
Α. Ι. Κειμενική στοιχείωση της Μεταπαλαμικής Φιλοκαλίας
Ο όρος Μεταπαλαμική Φιλοκαλία είναι ένας όρος που ενέχει ένα θεολογικό εσωτερικό ορισμό, ο οποίος προσδιορίζεται από δύο παραμέτρους: α) τη χρήση της Δογματικῆς Πανοπλίας του Ευθύμιου Ζιγαβηνού, ως έκθεσης, ἀποδείξεως, της ορθοδόξου πίστεως κατά τους προηγηθέντες δογματικούς Πατέρες, κλείνοντας μία μεγάλη περίοδο συμπεριλαμβανομένου του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά, ο οποίος κάνει χρήση των προϋποθέσων της Πανοπλίας με τις αυτές προϋποθέσεις κύρους των προηγηθέντων Πατέρων[3], και β) παρατίθεται επίσης ως πρόθεση για μία υποδιαίρεση στο όλο έργο που φέρει τον τίτλο Φιλοκαλία, με προσδιορισμό ένα χρονολογικό κριτήριο νηπτικής πράξης χωρίς την επίκληση των δογματικών συζητήσεων, ή των συνοδικών ησυχαστικών αποφάσεων ως πρωτεύοντος θέματος. Πρόκειται για ανθολόγηση συγκεκριμένων κειμένων, τα οποία γράφτηκαν από ησυχαστές πατέρες την περίοδο μετά τις ησυχαστικές συνόδους κυρίως του έτους 1341 και των ετών 1347 και 1351, και μάλιστα κατά πρώτον από πρόσωπα που είχαν άμεση σχέση με τη λεγόμενη ησυχαστική βιωτή. Πρέπει να σημειωθεί, εξάλλου, ότι πλην του Αγ. Γρηγορίου του Παλαμά, που επωμίστηκε κυρίως το βάρος της θεολογικής αναίρεσης των αντιησυχαστών, άκρως σημαίνοντα θεολογικό και εκκλησιαστικό ρόλο είχαν αναλάβει συμμοναστές του στο Άγιο Όρος, όπως καταγράφονται με τις υπογραφές τους στον Αγιορειτικό Τόμο[4]. Μεταξύ αυτών ο Ισίδωρος, γεννημένος στη Θεσσαλονίκη, ο οποίος είχε γίνει μοναχός από τον Άγιο Γρηγόριο τον Παλαμά και στη συνέχεια είχε εκλεγεί μητροπολίτης Μονεμβασίας, μία εξαιρετικά σημαντική Μητρόπολη μετά τη δράση εκεί του Αγίου Νίκωνος, χωρίς να χειροτονηθεί και να εγκατασταθεί ποτέ στη Μονεμβασία, λόγω διαφωνίας με τον Πατριάρχη Καλέκα, θα εκλεγεί, όμως, στη συνέχεια Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως το 1347.
Η ιδιαίτερη μνεία στον Πατριάρχη Ισίδωρο είναι δικαιολογημένη, γιατί η διετία της πατριαρχείας του 1347-1349 υπήρξε σημαντικός σταθμός για την εξάπλωση του ησυχασμού στο κοινό της Εκκλησίας, μεταφέροντας τη νηπτική πράξη στον καθημερινό βίο των χριστιανών πέραν των μεγάλων εκκλησιαστικών κέντρων, όπως η Κωνσταντινούπολη, η Τραπεζούντα, η Νίκαια και η Θεσσαλονίκη, καθώς εκλέχτηκαν στη διετία αυτή μητροπολίτες πάνω από τριάντα ησυχαστές, φορείς της νηπτικής πράξης και πολλοί από αυτούς και της φιλοκαλικής λογιοσύνης και εκκλησιαστικής γραμματείας.
Προσεγγίζοντας τον ησυχασμό και τη μεταπαλαμική περίοδο από την οπτική της εξάρτησης από την πνευματική κίνηση του άμεσου παρελθόντος πρέπει να επισημάνουμε ότι, εκτός από τη συμβολή του Πατριάρχη Ισιδώρου και εν συνεχεία του Καλλίστου και του Φιλοθέου, ο κοινός πατέρας όλων είναι ο Άγ. Γρηγόριος ο Σιναΐτης, ο οποίος από το Σινά, το περίφημο αυτοκρατορικό μοναστήρι που είχε επανιδρύσει ο Ιουστινιανός, κέντρο διαχρονικό της νηπτικής πράξης, με ένα πέρασμα και από τα Ιεροσόλυμα, έφτασε στο Άγιο Όρος και εγκαταστάθηκε στη σκήτη του Μαγουλά, η οποία αποτέλεσε κεντρικό σημείο βιωτής του Αγ. Γρηγορίου του Παλαμά και των συνοδοιπόρων του[5]. Επιπλέον, με τον Άγ. Γρηγόριο το Σιναΐτη σημειώνεται μία σοβαρότατη έξοδος του ησυχαστικής νηπτικής πράξης προς το σλαβόφωνο κόσμο μετά την ανάκτηση της Κωνσταντινούπολης από τους σταυροφόρους, όπως διεξοδικά ερεύνησε το θέμα η Αγγελική Δεληκάρη[6]. Γι᾽ αυτό μπορούμε να ομιλούμε για ησυχασμό προ των ησυχαστικών συνόδων στον ενιαίο κόσμο της Ανατολής των παλαίφατων Πατριαρχείων, Κύπρο και Σινά, όπως επίσης και το σλαβικό κόσμο, για τις ησυχαστικές συνόδους, με τις οποίες η Εκκλησία αντιμετώπισε την επίθεση κατά της νηπτικής πράξης και λογιοσύνης της, που διέσωζαν την εκκλησιαστική συνέχεια, και για τα κείμενα της Φιλοκαλίας της μεταπαλαμικής περιόδου.
Πρέπει να επισημάνουμε ότι με τη Λατινική Αυτοκρατορία της Κωνσταντινούπολης (1204-1261), που περιλάμβανε και τη Θεσσαλονίκη, ένας νέος κόσμος αναδύθηκε τόσο στην Ανατολή όσο και στη Δύση, που ασφαλώς κόμισε γνώση και στους δύο κόσμους και ίσως σήμανε και την πρώτη αναγέννηση των Ελληνικών γραμμάτων, τουλάχιστον στην Κάτω Ιταλία, από την οποία προήλθε και ο κύριος αντίπαλος των ησυχαστών Βαρλαάμ ο Καλαβρός, χωρίς να λείπουν και οι φορείς της αυτονόητης όσμωσης των δύο κόσμων, που είχε και πολιτικές προεκτάσεις και σκοπιμότητες.
Το αν οι συνέπειες των σταυροφοριών και η κατάλυση του αυτοκρατορικού κέντρου από τους Λατίνους ήταν ένας πρόσθετος λόγος της σθεναράς θέσης των ησυχαστών έναντι των αντιησυχαστικών επιθέσεων της νηπτικής πράξης και λογιοσύνης, αυτό απαιτεί μία ανεξάρτητη έρευνα, το βέβαιο, όμως, είναι ότι η πρώτη περίοδος της λεγόμενης παλαιολόγειας περιόδου (1261-1425), στην οποία εντάσσονται και τα κείμενα της μεταπαλαμικής Φιλοκαλίας, είναι μία περίοδος που άνθησαν οι εκκλησιαστικές τέχνες και η μελέτη της Ελληνόφωνης Γραμματείας, κλασικής και εκκλησιαστικής.
Tα κείμενα της μεταπαλαμικής Φιλοκαλίας, όπως θησαυρίζονται κατά τη συλλογή και έκδοση του Αγ. Νικοδήμου του Αγιορείτη, είναι τα εξής, και, μάλιστα ενπολλοίς ακολουθείται από τους συγγραφείς η γραφή τους κατά Κεφάλαια, όπως και κατά τις περιόδους πριν τον ησυχασμό[7]:
ΙΙ. 1. Τοῦ ἐν ἁγίοις πατρὸς ἡμῶν Γρηγορίου τοῦ Συναΐτου, Κεφάλαια δι᾽ ἀκροστιχίδος πάνυ ὠφέλιμα ὧν ἡ ἀκροστιχὶς ἥδε: Λόγοι διάφοροι περὶ ἐντολῶν, δογμάτων, ἀπειλῶν καὶ ἐπαγγελιῶν, ἔτι δὲ καὶ περὶ περὶ λογισμῶν καὶ παθῶν καὶ ἀρετῶν, ἔτι δὲ καὶ περὶ ἡσυχίας καὶ προσευχῆς[8]. (137).
2. Τοῦ αὐτοῦ Ἕτερα κεφάλαια[9]. (7).
3. Τοῦ αὐτοῦ, Εἴδησις ἀκριβής, Περὶ ἡσυχίας καὶ προσευχῆς, ἔτι δὲ καὶ περὶ τῶν τεκμηρίων τῆς χάριτος καὶ τῆς πλάνης. Καὶ τίς ἡ διαφορὰ τῆς θέρμης καὶ τῆς ἐνεργείας, καὶ ὅτι χωρὶς ὁδηγοῦ εὐχερῶς συνεισέρχεται ἡ πλάνη, Κεφάλαια Ι´[10]. (10).
4. Τοῦ αὐτοῦ, Περὶ ἡσυχίας καὶ περὶ τῶν δύο τρόπων τῆς προσευχῆς. Έν κεφαλαίοις ΙΕ´[11]. (15).
5. Τοῦ αὐτοῦ, Πῶς δεῖ καθέζεσθαι τὸν ἡσυχάζοντα εἰς τὴν εὐχὴν καὶ μὴ ταχέως ἀνίστασθαι[12]. (7).
ΙΙΙ. 1. Τῶν ἐν μοναχοῖς Καλλίστου καὶ Ἰγνατίου τῶν Ξανθοπούλων Μέθοδος καὶ κανὼν σὺν Θεῷ ἀκριβὴς καὶ παρὰ τῶν ἁγίων ἔχων τὰς μαρτυρίας, περὶ τῶν αἱρουμένων ἡσύχως βιῶναι καὶ μοναστικῶς, ἐν καφαλαίοις ἑκατόν[13].
2. Τοῦ μακαρίου Καλλίστου τοῦ Πατριάρχου, Κεφάλαια Περὶ προσευχῆς α´-ιδ´[14].
3. Τοῦ ἁγιωτάτου καὶ ἀοιδίμου Καλλίστου Πατριάρχου, Τὰ ἐλλείποντα Κεφάλαια ιε´- πγ´[15].
4. Τοῦ κυρίου Καλλίστου τοῦ Τηλικούδη Περὶ ἡσυχαστικῆς τριβῆς[16].
5. Ἐκλογὴ ἀπὸ τῶν ἁγίων Πατέρων Περὶ προσευχῆς καὶ προσοχῆς[17].
6. Ἐκ τῶν τοῦ Καλλίστου Καταφυγιώτου Συλλογιστικῶν καὶ ὑψηλοτάτων Κεφαλαίων τὰ σωζόμενα Περὶ θείας ἑνώσεως καὶ βίου θεωρητικοῦ[18].
7. Τοῦ μακαριωτάτου ἀρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης Συμεὼν Περὶ τῆς ἱερᾶς καὶ θεοποιοῦ προσευχῆς, κεφ. σϟϛ´[19].
8. Τοῦ αὐτοῦ, Κεφάλαιον σνζ´, Ὅτι πάντες οἱ χριστιανοί, ἱερωμένοι, μοναχοὶ καὶ λαϊκοὶ ὀφείλουσι καν ὡρισμένον ἐν τῷ ὀνόματι Ἰησοῦ Χριστοῦ κατὰ δύναμιν προσεύχεσθαι[20].
Β. Ι. Επίμετρο στον τόμ. Ε´. Μεταγλωττισθέντα νηπτικά κείμενα προγενεστέρων του Αγ. Γρηγορίου του Παλαμά Περί προσευχῆς για τον κάθε χριστιανό, όπως επισημαίνεται από το μεταγλωττίζοντα αυτά Άγιο Νικόδημο, ο οποίος ποιεί αυτό το έργο έχοντας ως ανάλογο για τους βίους των Αγίων παράδειγμα τον Άγ. Συμεών το Μεταφραστή. Η φροντίδα να γίνουν προσιτά στον καθημερινό χριστιανό είναι μία απόδειξη της εξοικείωσης των συγχρόνων του Ορθοδόξων χριστιανών με τη νηπτική πράξη, ή ακόμη εξυπηρετεί τη στόχευση διαφώτισης των χριστιανών για τη ζωή της Εκκλησίας, ίσως, και εν σχέσει με τους ετερόδοξους, κυρίως μισσιονάριους, που δρούσαν αρκετά ανεξέλεκτα στα εδάφη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας προβάλλοντας τις θέσεις του Λουθήρου κατά της αγιοπατερικής εκκλησιαστικής παράδοσης της Ορθόδοξης Εκκλησίας ως προς τη νηπτική πράξη και λογιοσύνη.
Επιπλέον, ζώντας οι Άγιοι ο Κορίνθου Μακάριος Νοταράς και Νικόδημος ο Αγιορείτης, σχεδόν τριακόσια και πλέον έτη από την ησυχαστική έριδα και έχοντες εμπλακεί στο κολλυβαδικό κίνημα, ιδίως ο Μακάριος, που είναι και ο συγγραφέας του πονηματίου με τίτλο: «Ἐγχειρίδιον ἀνωνύμου τινὸς ἀποδεικτικὸν περὶ τοῦ ὅτι χρεωστοῦσιν οἱ χριστιανοὶ συχνότερον νὰ μεταλαμβάνωσι τὰ θεῖα μυστήρια. Νῦν πρῶτον τύποις ἐκδοθέν, δαπάνῃ τοῦ τιμιωτάτου καὶ φιλοχρίστου Κου Δημητρίου Προσκυνητοῦ τοῦ ἐκ Δρύστας. Ἐνετίῃσι 1777. Παρὰ Νικολάῳ Γλυκεῖ τῷ ἐξ Ἰωαννίνων», ή με τίτλο «Βιβλίον ψυχωφελέστατον περὶ τῆς συνεχοῦς Μεταλήψεως Τῶν ἀχράντων τοῦ Χριστοῦ Μυστηρίων, Ἐνετίῃσι 1783 Παρὰ Ἀντωνίῳ τῷ Βόρτολι», συνδυάζουν τόσο την ησυχαστική βιωτή και λογιοσύνη όσο και την αγωνία της συμμετοχής στη Θεία Ευχαριστία ως το κατεξοχήν αναστάσιμο γεγονός της Βασιλείας του Θεού. Έτσι, μεταγλωττίζουν προς ωφέλεια του «κάθε χριστιανού» συγκεκριμένα κείμενα ως ένα είδος Επίμετρου, μαζί με τα φερόμενα ως ανώνυμα.
Στην εύλογη ερώτηση, γιατί επιλέγουν να μεταγλωττίσουν δύο κείμενα του Αγ. Συμεώνος του Νέου Θεολόγου και ένα του Αγ. Γρηγορίου του Σιναΐτη, η ακόλουθη απάντηση, ίσως, να μην είναι μακριά από τη στόχευση των δύο συντελεστών με κύριο εκφραστή τον Άγ. Μακάριο, που έχει μεταγλωττίσει έργα του Αγ. Συμεώνος: Γι᾽ αυτό προτείνονται τα εξής:
1) Ως προς τον Άγ. Γρηγόριο το Σιναΐτη (με τη μεταγλώττιση του έργου του Περὶ τοῦ πῶς πρέπει νὰ λέγῃ ὁ καθένας τὴν προσευχήν[21]) δεν μπορεί να διαφεύγει στους δύο καταρτίσαντες τη Φιλοκαλία ότι αυτός ήταν όχι μόνο πνευματικός πατέρας των ησυχαστών πατέρων κατά την περίοδο της μεγάλης σύγκρουσης, αλλά και ένας φορέας της νηπτικής πράξης και λογιοσύνης με τεράστια πείρα σχεδόν όλου του χώρου της Μεσογείου από την Αίγυπτο, το Σινά, τα Ιεροσόλυμα, την Κωνσταντινούπολη και πολλών τόπων της Βαλκανικής, ένας φιλοκαλικός οικουμενικός πατέρας των Ορθοδόξων. Συγχρόνως υπήρξε η ζωντανή απόδειξη ότι οι ησυχαστές πατέρες του Αγίου Όρους δεν πρότειναν μία καινοφανή ερμηνεία και πράξη για τη νηπτική βιωτή και προσευχή, αλλά ότι επρόκειτο για τη μακραίωνη πράξη και παράδοση της Εκκλησίας των Αγίων ήδη από την εποχή των Προφητών και των Αποστόλων και σε συνέχεια των πατέρων και αμμάδων της ερήμου με πιο αντιπροσωπευτικό ένα Άγιο νηπτικό από το μακροβιώτατο και όλως σεβάσμιο μοναστήρι της Αγίας Αικατερίνης στο Σινά, από το οποίο είχε εκκινήσει και ο Άγ. Γρηγόριος, εξ ου και Σιναΐτης, οδηγός του αγιορείτικου ησυχασμού στα χρόνια του Αγ. Γρηγορίου του Παλαμά. Και ασφαλώς υπάρχει το κεντρικό θέμα της θεοπτίας τόσο στους ησυχαστές πατέρες όσο και στους κολλυβάδες, όπως οι Άγ. Μακάριος και Νικόδημος, οι οποίοι συνέδεαν τη θεοπτία του άσαρκου και ένσαρκου Λόγου από το Μωυσή και τους Αποστόλους με τους περίφημους νηπτικούς πατέρες, όπως ο Άγ. Ιωάννης της Κλίμακος και ο Άγ. Αναστάσιος ο Σιναΐτης, με τη θεοπτία εν Αγίω Πνεύματι στο μυστήριο της Ενανθρωπήσεως και της Θείας Ευχαριστίας, αλλά και εν σχέσει με την καρδιακή προσευχή, εναλλάσσοντάς την με την ψαλμωδία, όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Άγ. Γρηγόριος ο Σιναΐτης, ακολουθώντας ονομαστικά τον Άγ. Ιωάννη της Κλίμακος[22].
2) Ειδικότερα άξια προσοχής είναι τα δύο μεταγλωττισθέντα κείμενα του Αγίου Συμεώνος του Νέου Θεολόγου με τον τίτλο: α) Λόγος Περὶ πίστεως καὶ Διδασκαλία... Καὶ ἐμεταγλωττίσθη εἰς τὸ ἁπλοῦν διὰ νὰ τὸ καταλαμβάνῃ κάθε ἕνας[23], και β) Περὶ τῶν τριῶν τρόπων προσευχῆς λόγος, μεταγλωττισθεὶς εἰς κοινοτέραν διάλεκτον καὶ ἐνταῦθα τεθεὶς εἰς εὐκολωτέραν τῶν ἁπλουστέρων κατάληψιν[24], η πατρότητα του οποίου δέχτηκε κάποια αμφισβήτηση ως προς τον Άγ. Συμεών, η οποία, ωστόσο, δεν αφορά στην προσέγγιση της επιλογής και ένταξής του στη Φιλοκαλία, αλλά το κύριο θέμα είναι, γιατί οι Άγ. Μακάριος και Νικόδημος το ενέταξαν κατά τη δική τους στόχευση και μετά από σχεδόν πάνω από τέσσερεις αιώνες χρήσης του καθ᾽ όλη τη μεταησυχαστική περίοδο. Μία ενδεχόμενη απάντηση μπορεί να είναι ισχυρή, αν ληφθεί υπόψη και πάλι για το τί αντιπροσώπευαν οι δύο κολλυβάδες πατέρες και υπό ποιές συνθήκες κατάρτισαν τη Φιλοκαλία.
Ο καθ. Συμεών Πασχαλίδης, ο οποίος βιογραφεί και τους δύο κολλυβάδες Αγίους, έχει επισημάνει ότι το κίνημα των κολλυβάδων ουσιαστικά εκτείνεται μεταξύ του δεύτερου μισού του 18ου και τις αρχές του 19ου αι., ακριβώς, δηλαδή την περίοδο του καταρτισμού και της έκδοσης της Φιλοκαλίας, και ότι δύο ήταν τα θέματα, το περί της συνεχούς θείας μεταλήψεως και η τέλεση των μνημοσύνων μόνο κατά το Σάββατο[25]. Ο ίδιος έχει επισημάνει, εξάλλου, τη δημοσίευση του ανώνυμου βιβλίου για τη συχνή θεία μετάληψη[26], αποδιδόμενο στον Άγ. Μακάριο Νοταρά, που έχει ήδη παρατεθεί παραπάνω κατά τις δύο εκδόσεις. Πρέπει να σημειωθεί επιπλέον εν σχέσει με τον Άγ. Συμεών το Νέο Θεολόγο ότι το θέμα της Θείας Μεταλήψεως είναι κεντρικό, όπως και το θέμα της οράσεως του ακτίστου φωτός με εμπειρία της μεθέξεως της θείας χάριτος από όλη την ύπαρξη του θεούμενου ανθρώπου, ψυχή τε και σώματι, μία όραση και μετοχή της θείας χάριτος που διαπερνά όλη την ύπαρξη. Συγχρόνως πρέπει επίσης να σημειωθεί ότι στην Ακολουθία της Θείας Μεταλήψεως, που τελείται μέχρι σήμερα στα μοναστήρια, μία από τις ευχές είναι του Αγίου Συμεών του Νέου Θεολόγου[27], πράγμα που σημαίνει ότι όλοι οι Ορθόδοξοι ήταν εξοικειωμένοι με τη γλώσσα του Αγίου και ιδίως, αν συνυπολογιστεί η επιρροή που κόμισε στην Εκκλησία το κίνημα των κολλυβάδων για τη συχνή θεία μετάληψη.
ΙΙ. Τα υπόλοιπα μεταγλωττισθέντα είναι τα εξής:
1. Ἀνωνύμου τινὸς ἁγίου, Λόγος θαυμάσιος περὶ τῶν λόγων τῆς θείας προσευχῆς, ἤγουν τοῦ «Κύριε Ἰησοῦ Χριστέ, Υἱὲ τοῦ Θεοῦ, ἐλέησόν με», μεταγλωττισθεὶς εἰς τὸ ἁπλοῦν διὰ νὰ καταλαμβάνεται ἀπὸ κάθε Χριστιανόν[28].
2. Ἑρμηνεία τοῦ «Κύριε ἐλέησον», πολλὰ Ὠφέλιμος νὰ τὴν ἠξεύρῃ κάθε Χριστιανός, διὰ τοῦτο ἐμεταγλωττίσθη εἰς τὸ ἁπλοῦν[29].
3. Ἀπὸ τὸν Βίον τοῦ Ὁσίου Πατρὸς ἡμῶν Μαξίμου τοῦ Καψοκαλύβη[30].
4. Ἐκ τοῦ Βίου τοῦ ἁγίου Γρηγορίου, ἀρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης τοῦ θαυματουργοῦ, ὅτι πρέπει ὅλοι κοινῶς οἱ χριστιανοὶ νὰ προσεύχονται ἀκατάπαυστα[31].
Έτσι, συνοπτικά, μπορούμε να πούμε ότι όλα αυτά τα κείμενα της μεταπαλαμικής Φιλοκαλίας, μαζί και αυτά του Επιμέτρου, αναφέρονται στην κατά Θεό νηπτική βιωτή, ωστόσο, τονίζεται ιδιαίτερα η αξία της νοεράς και καρδιακής προσευχής[32], ως βασικού όπλου στη φαρέτρα των χριστιανών στους πνευματικούς αγώνες, και ισχύει τόσο για τους μοναχούς, όσο και για όλους τους «ἐν κόσμῳ» πιστούς, τον κάθε χριστιανό.
Πηγές
PG 130, 18D-1360D.
PG 150, 24A– 1345A.
Analecta Bollandiana 54(1936), σσ. 38-112 υπό τον τίτλο «Deux vies de S. Maxime le Kausokalybe ermite au Mont Athos (XIVe S.)». Το απόσπασμα στη Φιλοκαλία είναι από το δεύτερο βίο με τίτλο «II. Vie de S. Maxime par Théophane», 54 (1936), παράγρφοι 15-16 αρχή, σσ. 85–88. Πλήρης ο βίος σσ. 65-112.
BULOVIĆ, (ἹΕΡΟΜΟΝΆΧΟΥ) ΕἰΡΗΝΑΊΟΥ, «Ἡ ἑρμηνεία τῆς εὐχῆς τοῦ Ἰησοῦ ὑπὸ τοῦ ἁγίου Μάρκου Ἐφέσου», εν Κληρονομία 7Β (1975), (ΠΙΠΜ: Θεσσαλονίκη), σσ. 345-352.
HAUSHERR, IRENEE , S.J., La méthode d'oraison hésychaste, εν Orientialia Christiana, IX - 2, Ρώμη 1926.
ΜΑΚΑΡΙΟΥ (ΑΓΙΟΥ) ΝΟΤΑΡΑ, Ἐγχειρίδιον ἀνωνύμου τινὸς ἀποδεικτικὸν περὶ τοῦ ὅτι χρεωστοῦσιν οἱ χριστιανοὶ συχνότερον νὰ μεταλαμβάνωσι τὰ θεῖα μυστήρια. Νῦν πρῶτον τύποις ἐκδοθέν, δαπάνῃ τοῦ τιμιωτάτου καὶ φιλοχρίστου Κου Δημητρίου Προσκυνητοῦ τοῦ ἐκ Δρύστας. Ἐνετίῃσι 1777. Παρὰ Νικολάῳ Γλυκεῖ τῷ ἐξ Ἰωαννίνων, ή «Βιβλίον ψυχωφελέστατον περὶ τῆς συνεχοῦς Μεταλήψεως Τῶν ἀχράντων τοῦ Χριστοῦ Μυστηρίων, Ἐνετίῃσι 1783 Παρὰ Ἀντωνίῳ τῷ Βόρτολι.
Syméon le Nouveau Théologien, Catéchèses 6–22, Introduction, texte critique et notes Mgr Basile Krivochéine, traduction par Josef Paramelle, s.j., τόμ. 104:2, σσ. 364-93, Paris 1964.
ΤΣΑΜΗ, ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ, Γ., Φιλοθέου Κωνσταντινουπόλεως τοῦ Κοκκίνου Ἁγιολογικά Ἔργα Α´, Θεσσαλονικεῖς Ἅγιοι (Θεσσαλονικεῖς Βυζαντινοί Συγγραφεῖς 4), Κέντρο Βυζαντινῶν Ἐρευνῶν Α.Π.Θ.: Θεσσαλονίκη 1985, σσ. 427- 591.
ΦΙΛΟΚΑΛΙΑ ΤΩΝ ΙΕΡΩΝ ΝΗΠΤΙΚΩΝ, Τόμος Δ’, ΑΣΤΗΡ: Ἀθῆναι 41976.
ΦΙΛΟΚΑΛΙΑ ΤΩΝ ΙΕΡΩΝ ΝΗΠΤΙΚΩΝ, Τόμος Ε’, ΑΣΤΗΡ: Ἀθῆναι 41976.
ΦΙΛΟΚΑΛΙΑ ΤΩΝ ΙΕΡΩΝ ΝΗΠΤΙΚΩΝ, Μετάφραση Α. Γ. Γαλίτη, Τόμος ΙV, Το Περιβόλι της Παναγίας: Αθήνα 42008.
ΦΙΛΟΚΑΛΙΑ ΤΩΝ ΙΕΡΩΝ ΝΗΠΤΙΚΩΝ, Μετάφραση Α. Γ. Γαλίτη, Τόμος V, Το Περιβόλι της Παναγίας: Αθήνα 32002.
The Philokalia: The Complete Text compiled by St. Nikodimos of the Holy Mountain and St. Makarios of Corinth, τόμ. 1, μετφ. G.E.H. Palmer, Kallistos Timothy Ware; Philip Sherrard, Faber: London - Boston 1984.
The Philokalia: The Complete Text compiled by St. Nikodimos of the Holy Mountain and St. Makarios of Corinth, τόμ. 2, μετφ. G.E.H. Palmer, Kallistos Timothy Ware; Philip Sherrard, Faber: London - Boston 1990.
The Philokalia: The Complete Text compiled by St. Nikodimos of the Holy Mountain and St. Makarios of Corinth, τόμ. 3, μετφ. G.E.H. Palmer, Kallistos Timothy Ware; Philip Sherrard, Faber: London - Boston 1986.
The Philokalia: The Complete Text compiled by St. Nikodimos of the Holy Mountain and St. Makarios of Corinth, τόμ. 4, μετφ. G.E.H. Palmer, Kallistos Timothy Ware; Philip Sherrard, Faber: London - Boston 1998.
The Philokalia: The Complete Text compiled by St. Nikodimos of the Holy Mountain and St. Makarios of Corinth, τόμ. 5, μετφ. G.E.H. Palmer, Kallistos Timothy Ware; Philip Sherrard, Faber: London 2023.
[2]. Λόγ. 20, 12 PG 35, 1080B.
[3]. Είναι άξιο προσοχής το γεγονός ότι ο Ζιγαβηνός διαρθρώνει τη Δογματικὴ Πανοπλία παραθέτοντας αρχικά ως υπότιτλο του όλου έργου του «... ἐκ τοῦ κατηχητικοῦ λόγου τοῦ Νύσσης», στο πρώτο κεφάλαιο φέρον τον τίτλο: «Συλλογιστικὴ ἀπόδειξις, ὅτι εἷς ἐστι Θεός, καὶ ὅτι καὶ Λόγον ἔχει ὁμοούσιον ἑαυτῷ, καὶ Πνεῦμα ὁμοίως, ἅπερ εἰσὶν ὁ Υἱὸς καὶ Πνεῦμα τὸ ἅγιον...», PG 130, 33C, εμμένων και εν συνεχεία στον όρο «συλλογιστικὴ ἀπόδειξις», ὅπως ο Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς, ο οποίος με τις αυτές προϋποθέσεις της αποδεικτικής μεθόδου δομεί τους Ἀποδεικτικοὺς Λόγους. Σημειωτέον ότι ο Κατηχητικὸς Λόγος του Αγίου Γρηγορίου Νύσσης είναι ένα κείμενο δογματικού χαρακτήρα με τη σημασία της ερμηνείας των βασικών στοιχείων της ορθόδοξης πίστης για τους κατηχούμενους προ της λήψεως του Αγίου Βαπτίσματος, όπως είναι της ίδιας εποχής και οι Κατηχήσεις του Αγίου Κυρίλλου Ιεροσολύμων, οι οποίες είναι ερμηνεία του βαπτιστηρίου Συμβόλου της Πίστεως της τοπικής εκκλησίας των Ιεροσολύμων προ της γενικής αποδοχής και υιοθετήσεως του Συμβόλου της Πίστεως της Νικαίας και οι οποίες αποτέλεσαν επίσης μία από τις κύριες πηγές για την επεξηγηματική μορφή του Συμβόλου Πίστεως της Νικαίας κατά τη Β´ Οικουμενική Σύνοδο Κωνσταντινουπόλεως (381).
[4]. ΓPHΓOPIOY ΠAΛAMA, ΣYΓΓPAMMATA, τόμ. B΄, Πραγματεῖαι καὶ Ἐπιστολαὶ γραφεῖσαι κατὰ τὰ ἔτη 1340-1346, εἰσαγωγή - ἐπιμέλεια Π. XPHΣTOY, ἐκδ. B. ΨEYTOΓKAΣ, Θεσσαλονίκη 1966, σσ. 551 - 577. Νεότερη κριτική έκδοση από Antonio Rigo, GREGORIO PALAMAS TOMO AGHIORITICO La storia, il testo e la dottrina, εν Orientalia Lovaniensia Analecta 298, BIBLIOTHÈQUE DE BYZANTION 26, Peters: Leuven– Paris– Bristol, CT, 2021.
[5]. Ευαγγέλου Κ. Πριγκιπάκη, «Ο Πατριάρχης Ισίδωρος Α΄ ο Βούχειρας (± 1290-1350) στο έργο του Δημητρίου Κυδώνη», εν ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΣ ΔΡΟΜΟΣ 29 (2021), σσ. 425-426.
[6]. Αγγελική Δεληκάρη, Άγιος Γρηγόριος ο Σιναΐτης, Η δράση και η συμβολή του στη διάδοση του ησυχασμού στα Βαλκάνια- Η σλαβική μετάφραση του βίου του κατά το αρχαιότερο χειρόγραφο, διδ. διατριβή, Τμήμα Θεολογίας Α.Π.Θ., Θεσσαλονίκη 2003, ιδίως σσ. 136- 156.
[7]. Για το είδος αυτό και για τις πηγές των κεφαλαίων του Αγ. Γρηγορίου του Παλαμά και όλου αυτού του κύκλου βλ. Δέσπως Ἀθ. Λιάλιου, «Ξαναδιαβάζοντας τά Κεφάλαια Ἑκατὸν Πεντήκοντα τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ», Εἰσήγηση στην Ζ´ ἡμερίδα: ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΚΑΙ ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ-Ζ´, (Δίκτυο Κειμενικῆς καὶ Ἑρμηνευτικῆς Ἐκκλησιαστικῆς Παραδόσεως (ΚΕΕΠ), ἐν Τμήματι Ποιμαντικῆς καὶ Κοινωνικῆς Θεολογίας τοῦ Α.Π.Θ., (Διεύθυνση Δικτύου- Eρευνητικού Προγράμματος Επιτροπής Ερευνών Α.Π.Θ.: Δέσπω Ἀθ. Λιάλιου 2006 –2020), Θεσσαλονίκη 19-3-15, σσ. 9, εν https://www.academia.edu/36818045/).
[8]. ΦΙΛΟΚΑΛΙΑ ΤΩΝ ΙΕΡΩΝ ΝΗΠΤΙΚΩΝ, Τόμος Δ’, ΑΣΤΗΡ: Ἀθῆναι 41976, σσ. 31- 62. Και The Philokalia: The Complete Text compiled by St. Nikodimos of the Holy Mountain and St. Makarios of Corinth, τόμ. 4, μετφ. G.E.H. Palmer, Kallistos Timothy Ware; Philip Sherrard, Faber: London - Boston 1998, σσ. 212- 252. Επίσης PG 150, 1240A– 1300B. Ως προς τη σημασία της δραστηριότητος του Αγ. Γρηγορίου του Σιναΐτου στο Άγιο Όρος και στον ευρύτερο χώρο των λαών της Βαλκανικής βλ. στη συνέχεια των μεταγλωττισμένων κειμένων στην ενότητα Β. Ι. Επίμετρο στον τόμ. Ε´.
[9]. ΦΙΛΟΚΑΛΙΑ ΤΩΝ ΙΕΡΩΝ ΝΗΠΤΙΚΩΝ, Τόμος Δ’, μν. έργ., σσ. 63-65. Και The Philokalia: The Complete Text compiled by St. Nikodimos of the Holy Mountain and St. Makarios of Corinth, τόμ. 4, μν. έργ., σσ. 253- 256. Επίσης ΠΓ 150, 1300C– 1304C.
[10] ΦΙΛΟΚΑΛΙΑ ΤΩΝ ΙΕΡΩΝ ΝΗΠΤΙΚΩΝ, Τόμος Δ’, μν. έργ., σσ. 66-70. Και The Philokalia: The Complete Text compiled by St. Nikodimos of the Holy Mountain and St. Makarios of Corinth, τόμ. 4, μν. έργ., σσ. 257- 262. Επίσης PG 150, 1314D– 1312C.
[11]. ΦΙΛΟΚΑΛΙΑ ΤΩΝ ΙΕΡΩΝ ΝΗΠΤΙΚΩΝ, Τόμος Δ’, μν. έργ., σ. 71-79. Και The Philokalia: The Complete Text compiled by St. Nikodimos of the Holy Mountain and St. Makarios of Corinth, τόμ. 4, μν. έργ., σσ. 263- 274. Επίσης PG 150, 1313A– 1329A.
[12]. ΦΙΛΟΚΑΛΙΑ ΤΩΝ ΙΕΡΩΝ ΝΗΠΤΙΚΩΝ, Τόμος Δ’, μν. έργ., σ. 80-88. Και The Philokalia: The Complete Text compiled by St. Nikodimos of the Holy Mountain and St. Makarios of Corinth, τόμ. 4, μν. έργ., σσ. 276- 286. Επίσης PG 150, 1329A– 1345A.
[13]. ΦΙΛΟΚΑΛΙΑ ΤΩΝ ΙΕΡΩΝ ΝΗΠΤΙΚΩΝ, Τόμος Δ’, μν. έργ. σσ. 197- 295. Και The Philokalia: The Complete Text compiled by St. Nikodimos of the Holy Mountain and St. Makarios of Corinth, τόμ. 5, μετφ. G.E.H. Palmer, Kallistos Timothy Ware; Philip Sherrard, Faber: London 2023, σσ. 10-147.
[14]. ΦΙΛΟΚΑΛΙΑ ΤΩΝ ΙΕΡΩΝ ΝΗΠΤΙΚΩΝ, Τόμος Δ’, μν. έργ. σσ., 296- 298. The Philokalia: The Complete Text compiled by St. Nikodimos of the Holy Mountain and St. Makarios of Corinth, τόμ. 5, μν. έργ., σσ. 148- 152
[15]. ΦΙΛΟΚΑΛΙΑ ΤΩΝ ΙΕΡΩΝ ΝΗΠΤΙΚΩΝ, Τόμος Δ’, μν. έργ. σσ., 299- 367. The Philokalia: The Complete Text compiled by St. Nikodimos of the Holy Mountain and St. Makarios of Corinth, τόμ. 5, μν. έργ., σσ. 152- 239.
[16]. ΦΙΛΟΚΑΛΙΑ ΤΩΝ ΙΕΡΩΝ ΝΗΠΤΙΚΩΝ, Τόμος Δ’, μν. έργ. σσ. 368- 372. Όπως σημειώνει ο Μητροπολίτης Κάλλιστος Ware στο εισαγωγικό σημείωμα πρόκειται για τον Κάλλιστο Αγγελικούδη, τον οποίο, μάλιστα, ο Άγιος Νικόδημος διακρίνει σε Τηλικούδη και Καταφυγιώτη, επισημαίνων ο Μητροπολίτης ότι, ενώ παρατίθεται στην Ελληνική Φιλοκαλία ένα μικρό απόσπασμα, The Philokalia: The Complete Text compiled by St. Nikodimos of the Holy Mountain and St. Makarios of Corinth, τόμ. 5, μν. έργ., σσ. 240- 249, το μεγάλο έργο του είναι το Συλλογιστικῶν καὶ ὑψηλοτάτων Κεφαλαίων τὰ σωζόμενα Περὶ θείας ἑνώσεως καὶ βίου θεωρητικοῦ, αυτόθι, σ. 240.
[17]. ΦΙΛΟΚΑΛΙΑ ΤΩΝ ΙΕΡΩΝ ΝΗΠΤΙΚΩΝ, Τόμος Δ’, μν. έργ., σσ. 373-375. The Philokalia: The Complete Text compiled by St. Nikodimos of the Holy Mountain and St. Makarios of Corinth, τόμ. 5, μν. έργ., σσ. 325- 328. ο Μητροπολίτης Κάλλιστος Ware αποδίδει τη συλλογή στον Κάλλιστο Αγγελικούδη, αυτόθι, σ. 328, σημ. 1.
[18]. ΦΙΛΟΚΑΛΙΑ ΤΩΝ ΙΕΡΩΝ ΝΗΠΤΙΚΩΝ, Τόμος Ε’, ΑΣΤΗΡ: Ἀθῆναι 41976, σσ. 4- 59. The Philokalia: The Complete Text compiled by St. Nikodimos of the Holy Mountain and St. Makarios of Corinth, τόμ. 5., μν. έργ., σσ. 250- The Philokalia: The Complete Text compiled by St. Nikodimos of the Holy Mountain and St. Makarios of Corinth, τόμ. 5, μν. έργ., σσ. 250- 324.
[19]. ΦΙΛΟΚΑΛΙΑ ΤΩΝ ΙΕΡΩΝ ΝΗΠΤΙΚΩΝ, Τόμος Ε’, μν. έργ., σσ., 60-61. Περί των δύο αποσπασμάτων του Αγ. Συμεών Θεσσαλονίκης εν The Philokalia: The Complete Text compiled by St. Nikodimos of the Holy Mountain and St. Makarios of Corinth, τόμ. 5, μν. έργ., σσ. 329- 333. Επίσης PG 145, 544D–549A.
[20]. ΦΙΛΟΚΑΛΙΑ ΤΩΝ ΙΕΡΩΝ ΝΗΠΤΙΚΩΝ, Τόμος Ε’, μν. έργ., σ. 62.
[21]. ΦΙΛΟΚΑΛΙΑ ΤΩΝ ΙΕΡΩΝ ΝΗΠΤΙΚΩΝ, Τόμος Ε’, μν. έργ., σσ., 90- 103. Πρόκειται ουσιαστικώς για μία αποσπασματική μορφή του ήδη καταγραφέντος έργου Πῶς δεῖ καθέζεσθαι τὸν ἡσυχάζοντα εἰς τὴν εὐχὴν καὶ μὴ ταχέως ἀνίστασθαι, κατά τις εξής παραγράφους: 1-4, 5, 6, και τμήματος της παραγράφου 7. ΦΙΛΟΚΑΛΙΑ ΤΩΝ ΙΕΡΩΝ ΝΗΠΤΙΚΩΝ, Τόμος Δ’, μν. έργ., σσ. 80-88. Και The Philokalia: The Complete Text compiled by St. Nikodimos of the Holy Mountain and St. Makarios of Corinth, τόμ. 4, μν. έργ., σσ. 276- 286. Επίσης PG 150, 1329A– 1345A. Mη ανιχνευθείσα η παράγραφος Περὶ ἡσυχίας.
[22]. ΦΙΛΟΚΑΛΙΑ ΤΩΝ ΙΕΡΩΝ ΝΗΠΤΙΚΩΝ, Τόμος Ε’, μν. έργ., σσ. 95-96.
[23]. ΦΙΛΟΚΑΛΙΑ ΤΩΝ ΙΕΡΩΝ ΝΗΠΤΙΚΩΝ, Τόμος Ε’, μν. έργ., σσ. 73-80. Πρόκειται για την 22α Κατήχηση, κείμενο που έχει εκδοθεί στη σειρά Sources chrétiennes, υπό τον τίτλο: Syméon le Nouveau Théologien, Catéchèses 6–22, Introduction, texte critique et notes Mgr Basile Krivochéine, traduction par Josef Paramelle, s.j., τόμ. 104:2, σσ. 364-93, Paris 1964.
[24]. ΦΙΛΟΚΑΛΙΑ ΤΩΝ ΙΕΡΩΝ ΝΗΠΤΙΚΩΝ, Τόμος Ε’, μν. έργ., σσ. 81- 89. Ο μητροπολίτης Κάλλιστος Ware στον πρόλογο της αγγλικής μεταφράσεως κάνει την επισήμανση ότι η απόδοση του έργου στο μοναχό Νικηφόρο ίσως να μην είναι ακριβής, αλλά, αν δεν προέρχεται το έργο από τη γραφίδα του Αγ. Συμεών, όπως είχε διαμορφωθεί αυτή η απόδοση ήδη το 14ο αι., τουλάχιστον ότι προέρχεται από τον κύκλο των μαθητών του Αγ. Συμεών. Βλ. The Philokalia: The Complete Text compiled by St. Nikodimos of the Holy Mountain and St. Makarios of Corinth, τόμ. 4, μετφ. G.E.H. Palmer, Kallistos Timothy Ware, Philip Sherrard, Faber: London - Boston 1998, σσ. 64-65. Το πρωτότυπο ελληνικό κείμενο έχει εκδοθεί από τον Irénée Hausherr, S.J., La méthode d'oraison hésychaste, εν Orientialia Christiana, IX - 2, Ρώμη 1926, σσ. 150- 209, και αυτό το κείμενο χρησιμοποίησε και ο Μητροπολίτης Κάλλιστος στην αγγλική μετάφραση και όχι το μεταγλωττισμένο.
[25]. Συμεών Ἀ. Πασχαλίδης, Τό Ὑμναγιολογικό ἔργο τῶν Κολλυβάδων, Εκδόσεις Βάνιας: Θεσσαλονίκη 2007, σ. 32.
[26]. Ένθ. αν., σ. 33.
[27]. Οι άλλες είναι των Αγίων Μεγάλου Βασιλείου, Ιωάννου του Χρυσοστόμου (συγγραφέων των Θείων Λειτουργιών), Ιωάννου του Δαμασκηνού και δύο του Συμεών του Μεταφραστή.
[28]. ΦΙΛΟΚΑΛΙΑ ΤΩΝ ΙΕΡΩΝ ΝΗΠΤΙΚΩΝ, Τόμος Ε’, μν. έργ., σσ. 63- 68. Ο Ιερομόναχος Ειρηναίος Bulović (νυν Επίσκοπος Μπάτσκας) εντόπισε ότι το κείμενο είναι του Αγ. Μάρκου Εφέσου. Βλ. Ἱερομονάχου Εἰρηναίου Bulović, «Ἡ ἑρμηνεία τῆς εὐχῆς τοῦ Ἰησοῦ ὑπὸ τοῦ ἁγίου Μάρκου Ἐφέσου», εν Κληρονομία 7Β (1975), (ΠΙΠΜ: Θεσσαλονίκη), σσ. 345-352. Ο Μητροπολίτης Κάλλιστος Ware στην εισαγωγική σημείωση της αγγλικής μετάφρασης αυτού του κειμένου (ακολουθεί το πρωτότυπο κείμενο της εκδόσεως στην Κληρονομία του 1975 και όχι το μεταγλωττισθέν) επισημαίνει ότι ουσιαστικά ο Άγ. Μάρκος ακολουθεί τους Κάλλιστο και Ιγνάτιο Ξανθόπουλους, προφανώς το έργο Μέθοδος καὶ κανὼν σὺν Θεῷ ἀκριβὴς καὶ παρὰ τῶν ἁγίων ἔχων τὰς μαρτυρίας, περὶ τῶν αἱρουμένων ἡσύχως βιῶναι καὶ μοναστκῶς, ἐν καφαλαίοις ἑκατόν και επιπλέον κάνει μία ενδιαφέρουσα παρατήρηση ότι «He also allows the recitation of the end of the Prayer with the words ‘on us’ (rather than ‘on me’), thus expressing more explicitly our love for others». Βλ. The Philokalia: The Complete Text compiled by St. Nikodimos of the Holy Mountain and St. Makarios of Corinth, τόμ. 5, μετφ. G.E.H. Palmer, Kallistos Timothy Ware, Philip Sherrard, Faber: London 2023, σ. 334. (Ο 5ος τόμος δημοσιεύθηκε μετά την κοίμηση του Μητροπολίτη Διοκλείας, όμως τον είχε ήδη έτοιμο από το 2019).
Ο Μητροπολίτης Ware, βέβαια, επικεντρώνεται αποκλειστικά στις λέξεις της καρδιακής προσευχής μιλώντας «για την αγάπη προς τους άλλους», όμως, αν εξετάσουμε πιο προσεκτικά το κείμενο, το «ἡμᾶς» λαμβάνει εξαιρετικά πανανθρώπινη, οικουμενική προοπτική, γιατί οι όροι Κύριος, Ιησούς, Χριστός ερμηνεύονται από τον Άγιο Μάρκο με όραση ενιαία τη μαρτυρία της αποκαλύψεως του Υιού και Λόγου του Θεού, του Κυρίου Ιησού Χριστού, στη δημιουργία, ως το συνεκτικό σημείο του γένους των ανθρώπων ως αδελφών, και επίσης κατά τη διεξαγωγή του σωτηριώδους έργου της άσαρκης και ένσαρκης παρουσίας, ή του μυστηρίου της Θείας Οικονομίας και της εν Πνεύματι χάριτος του ορωμένου Λόγου ως φωτός εκ φωτός.
[29]. ΦΙΛΟΚΑΛΙΑ ΤΩΝ ΙΕΡΩΝ ΝΗΠΤΙΚΩΝ, Τόμος Ε’, μν. έργ., σσ. 69-72. Κείμενο χωρίς ταυτοποίηση συγγραφέα, ωστόσο μπορεί να σχολιασθούν ορισμένα σημεία, ώστε να γίνει κατανοητό το γεγονός του θησαυρισμού στη Φιλοκαλία. Έτσι, η αναφορά στην εποχή των Αποστόλων ως μαρτυρία για την ακατάπαυστη μνημόνευση από τους χριστιανούς των λόγων «Κύριε Ἰησοῦ Χριστέ, ἐλέησόν με», ή η σύντομη διατύπωση «Κύριε ἐλέησον», (αυτόθι σ. 69), όπως επίσης η σύντομη ερμηνεία για το σκοπό της Ενανθρωπήσεως κατά τη λογική ερμηνευτική ακολουθία του προαναφερθέντος κειμένου του Αγ. Μάρκου και η αναφορά στο Άγιο Βάπτισμα σε συνάφεια με την κοινωνία στα «ἄχραντα μυστήρια», (αυτόθι, σ. 70), που επαναλαμβάνεται και στην κατακλείδα με την ίδια ένταση (αυτόθι, σ. 72), δηλαδή σε συνάφεια με τη Θεία Μετάληψη, μας προσανατολίζει και πάλι προς μία γραφίδα του κολλυβαδικού κινήματος. Αυτό ενισχύεται και από την έκκλιση να γίνεται από μέρους των χριστιανών τόσο η καρδιακή προσευχή, όσο και η Θεία Μετάληψη, με όσο το δυνατό συνειδητό τρόπο, να είναι έκφραση και ευχαριστία βαθύτατης πίστης και όχι «συνήθειας». Με δεδομένο το στοιχείο μιας απλούστερης δομής και διατυπώσεων στον τύπο ενός ποιμαντικού κηρύγματος δεν θα ήταν διακινδυνευμένο να πούμε ότι πρόκειται για μία σύνθεση του Αγ. Μακαρίου του Νοταρά, που απηχεί την προσπάθεια των κολλυβάδων πατέρων να διαφωτίσουν τους απλούς χριστιανούς για τα βασικότερα στοιχεία της πίστης και της καθημερινής τους βιωτής, δομημένης στα ίχνη του ασκητικού βίου ως τρόπου βιωτής όλων των χριστιανών της Ορθόδοξης Εκκλησίας.
[30]. ΦΙΛΟΚΑΛΙΑ ΤΩΝ ΙΕΡΩΝ ΝΗΠΤΙΚΩΝ, Τόμος Ε’, μν. έργ., σσ. 104- 107. Πρόκειται για διάλογο μεταξύ του Αγ. Μαξίμου, του επονομαζόμενου Καψοκαλύβη (π. 1270/80-1365/75), και του πνευματικού πατέρα των ησυχαστών της εποχής του Αγ. Γρηγορίου του Παλαμά Αγ. Γρηγορίου του Συναΐτη, από το έργο: «Βίος καὶ πολιτεία καὶ ἄσκησις καὶ φαιδροὶ ἀγῶνες τοῦ ὁσίου καὶ θεοφόρου πατρὸς ἡμῶν Μαξίμου τοῦ τὴν καλύβην πυρπολοῦντος ἐν τῷ Ἁγίῳ Ὄρει τῷ Ἄθωνι. Ποίημα καὶ πόνημα Θεοφάνους τοῦ Περιθεωρίου καὶ προηγουμένου τοῦ Βατοπεδίου». Το πρωτότυπο κείμενο έχει δημοσιευτεί στα Analecta Bollandiana 54(1936), σσ. 38-112 υπό τον τίτλο «Deux vies de S. Maxime le Kausokalybe ermite au Mont Athos (XIVe S.)». Το παρόν απόσπασμα είναι από το δεύτερο βίο με τίτλο «II. Vie de S. Maxime par Théophane», 54 (1936), παράγρφοι 15-16 αρχή, σσ. 85–88. Πλήρης ο βίος σσ. 65-112.
Ο μακαριστός Μητροπολίτης Διοκλείας Κάλλιστος ακολουθεί στην αγγλική μετάφραση τη μεταγλωττισμένη μορφή και όχι το πρωτότυπο, σημειώνοντας: «Our translation is based on the neo-Greek paraphrase in The Philokalia, which differs somewhat from the text of Theophanes. Particularly significant in this extract is the description given here concerning the divine light, which agrees with the teaching of St Gregory Palamas». Βλ. The Philokalia: The Complete Text compiled by St. Nikodimos of the Holy Mountain and St. Makarios of Corinth, τόμ. 5, μν. έργ., σ. 347, σημ. 1. Πάντως, τόσο ως προς το πρωτότυπο κείμενο όσο και ως προς το μεταγλωττισμένο, το θέμα δεν είναι το θείο φως αλλά η νοερά προσευχή («Λέγε μοι, ἀξιῶ, κρατεῖς τὴν νοερὰν προσευχήν, τιμιώτατε;»), Analecta Bollandiana 54(1936), μν. έργ., (αυτόθι), σ. 85,4-5) και περί των αποτελεσμάτων της: «Καὶ λεγομένης τῆς εὐχῆς, ἅγιε, ἐγένετό σοι ἀλλοίωσις ἢ ἔκστασις ἢ ἄλλο τι τῆς προσευχῆς ἄνθος καὶ καρπὸς πνεύματος;», (αυτόθι, στ. 18-20). Με αυτήν τη θεματολογία και την απάντηση ότι στην κατάσταση που ο χριστιανός φθάσει στο σημείο να ενεργείται από το Άγιο Πνεύμα, τότε βρίσκεται αυτός στην κατάσταση του σχολασμού και από την ευχή. Μάλιστα αυτή η εμπειρία τίθεται στο κείμενο του βίου (αυτόθι, σ. 86) ως κοινή πνευματική κατάσταση των Προφητών, των Αποστόλων και των Αγίων, με τη σημασία των αποδεκτών της χάριτος του Αγίου Πνεύματος. Ως εκ τούτου ο θησαυρισμός του αποσπάσματος στη Φιλοκαλία εξυπηρετεί τη θεματολογία των δύο κολλυβάδων πατέρων για τη νηπτική πράξη της Εκκλησίας ως μία ασφαλή αγωγή για τη Θεία Μετάληψη, που αφορά στον κάθε χριστιανό, εξ ου και ο θησαυρισμός και ο μεταγλωττισμός αυτού του αποσπάσματος.
Επιπλέον στην εξέταση αυτών των μεταγλωττισμένων κειμένων φαίνεται ότι ο Μητροπολίτης δεν έχει αποστασιοποιηθεί από την όντως σημαντικότατη περίοδο του ησυχασμού και τον Άγ. Γρηγόριο τον Παλαμά και υπ᾽ αυτό το πρίσμα κάνει και την εξής υποσημείωση, σχολιάζοντας την πρώτη παράγραφο: «By ‘the Prayer’ is meant the Jesus Prayer. The way in which Maximos links the invocation of the Name of Jesus with the remembrance of the Mother of God is altogether unusual». Βλ. The Philokalia: The Complete Text compiled by St. Nikodimos of the Holy Mountain and St. Makarios of Corinth, τόμ. 5, μν. έργ., σ. 347, σημ. 2. Όμως, τόσο το πρωτότυπο κείμενο όσο και το μεταγλωττισμένο δεν αναφέρουν το όνομα της Παναγίας ως Μητέρας του Θεού, αλλά και στις δύο εκδοχές απαντά ο λειτουργικός όρος Θεοτόκος. Επιπλέον, δεν τίθεται στο απόσπασμα το θέμα της ευχής ως ένα αυτονομημένο θέμα, αλλά περιγράφεται ένα συγκεκριμένο γεγονός που συνέβηκε στον Άγ. Μάξιμο, κατά τη συνάντηση με τον Άγ. Γρηγόριο το Σιναΐτη, και σύμφωνα με τη διήγηση απαντά στην ερώτησή του, «εάν κρατεί τη νοερά προσευχή», ως εξής: «Ἐγώ, τίμιε πάτερ, πίστιν καὶ ἀγάπην ἔχων ὅτι πολλὴν εἰς τὴν πάναγνον κυρίαν τὴν Θεοτόκον, μετὰ δακρύων ἐζήτουν τὴν χάριν τῆς προσευχῆς λαβεῖν παρ᾽ αὐτῆς. Καὶ δῆτα γενόμενος ἐν μιᾷ, ὡς ἔθος εἶχον, ἐν τῷ ναῷ τῆς Πανάγνου, μετὰ δακρύων ὑπὲρ τούτου πάλιν τῇ Θεοτόκῳ ἱκέτευον· καὶ ἀσπασάμενος μετὰ πόθου τὴν ἄχραντον εἰκόνα αὐτῆς, εὐθὺς ἐγένετό μοι θέρμη ἐν τῷ στήθει καὶ τῇ καρδίᾳ ὅτι πολλή, οὐ καταφλέγουσα, ἀλλὰ δροσίζουσα καὶ γλυκαίνουσα καὶ κατάνυξιν ἐμποιοῦσά με πολλήν. Ἔκτοτε, πάτερ, ἤρξατό μου ἡ καρδία λέγειν τὴν προσευχὴν ἔνδοθεν· ὁμοίως καὶ τὸ λογιστικὸν ἄμφω σὺν τῷ νοῒ τὴν μνήμην ἔχει τοῦ Ἰησοῦ καὶ τῆς Θεοτόκου μου, καὶ οὐδέποτέ μου ἀπέστην, συγχώρησον», Analecta Bollandiana 54(1936), μν. έργ., (αυτόθι), σ. 85, 6-17. Προφανώς ο βιογράφος Θεοφάνης, «πρηγούμενος» της Μεγίστης Ιεράς Μονής Βατοπεδίου, ενός, δηλαδή, από τα εξέχοντα μοναστήρια του Αγίου Όρους, αφιερωμένου στον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου, διηγείται ότι ο Άγ. Μάξιμος παρακαλούσε να του παράσχει η Παναγία τη χάρη να έχει διαρκή μνήμη της καρδιακής ευχής του Χριστού. Η επίκληση της Θεοτόκου για πρεσβεία της στο Χριστό, για συμπαράσταση σε δύσκολες στιγμές, για σωτηρία από δυσκολίες, για τη σωτηρία πόλεων, είναι κάτι πολύ κοινό στη ζωή των Ορθοδόξων, αλλά πολύ περισσότερο, αν αναλογισθούμε ότι η Τετάρτη ημέρα της εβδομάδος είναι αφιερωμένη στη Σταύρωση του Χριστού και την Υπεραγία Θεοτόκο, οπότε η ευχή είναι κατά τον Κανόνα στον τίμιο Σταυρό: «Σταυρέ τοῦ Χριστοῦ, σῶσον ἡμᾶς τῇ δυνάμει σου» και «Ὑπεραγία Θεοτόκε, σῶσον ἡμᾶς», ή «πρέσβευε ὑπὲρ ἡμῶν». Μάλιστα, στα μοναστήρια του Αγίου Όρους, και όχι μόνο, η Ακολουθία της Παρακλήσεως στη Θεοτόκο είναι καθημερινή πράξη και συνάδει ενταυτώ με τη συνεχή καρδιακή προσευχή. Ας σημειωθεί, εξάλλου, ότι έφορος του Αγίου Όρους είναι η Θεοτόκος, Πλατυτέρα σε όλους τους Ναούς και Τιμιωτέρα όλων των ανθρώπων και των αγγέλων στη Θεία Λειτουργία και τις Ακολουθίες της Εκκλησίας. Ακριβώς αυτό αποτυπώνει και η ικεσία του Αγ. Μαξίμου.
Επιπρόσθετα, ως προς την επιλογή του συγκεκριμένου αποσπάσματος για το θησαυρισμό του και τη μεταγλώττιση από τους δύο κολλυβάδες πατέρες, μπορεί να ισχύει ακόμη και ένας λόγος, που έχει σχέση με την αντιμετώπιση των προτεσταντών μισσιοναρίων και την αμφισβήτηση τόσο της τιμής της Θεοτόκου όσο και των ιερών εικόνων. Συνδέοντας την εμπειρία του Αγ. Μαξίμου του Καυσοκαλύβη περί της νοεράς ευχής στο Χριστό με την ικεσία προς τη Θεοτόκου ενώπιον της εικόνος της, προφανώς στην Ιερά Μονή του Βατοπεδίου, καταγράφει ο Θεοφάνης τη νηπτική και λειτουργική πράξη μαζί με την πίστη και την ευσέβεια των Ορθοδόξων, ενώ οι κολλυβάδες πατέρες κομίζουν το γεγονός, θησαυρίζοντάς το, έναντι των ετερόδοξων διδασκαλιών που προπαγάνδιζαν οι μισσιονάριοι.
[31]. ΦΙΛΟΚΑΛΙΑ ΤΩΝ ΙΕΡΩΝ ΝΗΠΤΙΚΩΝ, Τόμος Ε’, μν. έργ., σσ. 107- 112. Το βίο του Αγ. Γρηγορίου του Παλαμά εκπόνησε ο Άγ. Φιλόθεος Κόκκινος και εκδόθηκε με τίτλο: Φιλοθέου τοῦ ἁγιωτάτου Πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως Λόγος εἰς τὸν ἐν ἁγίοις πατέρα ἡμῶν Γρηγόριον ἀρχιεπίσκοπον Θεσσαλονίκης, εν Δημητρίου Γ. Τσάμη, Φιλοθέου Κωνσταντινουπόλεως τοῦ Κοκκίνου Ἁγιολογικά Ἔργα Α´, Θεσσαλονικεῖς Ἅγιοι (Θεσσαλονικεῖς Βυζαντινοί Συγγραφεῖς 4), Κέντρο Βυζαντινῶν Ἐρευνῶν Α.Π.Θ.: Θεσσαλονίκη 1985, σσ. 427- 591. Όπως σημειώνει ο Μητροπολίτης Κάλλιστος Ware πρόκειται για σύντομη ελεύθερη σύνθεση από αυτό το έργο, η οποία εκπονήθηκε από τους Άγ. Μακάριο και Νικόδημο, την οποία και ακολουθεί στην αγγλική μετάφραση, ενώ στο τέλος κάνουν και μία έκκληση προς τον αναγνώστη να προσευχηθεί και για το χρηματοδότη της εκδόσεως της Φιλοκαλίας, δηλαδή το Δημήτριο Μαυροκορδάτο. Βλ. The Philokalia: The Complete Text compiled by St. Nikodimos of the Holy Mountain and St. Makarios of Corinth, τόμ. 5, μν. έργ., σσ. 353-354, σημ. 1 και 8.
Ένας ιδιαίτερος όρος που χρησιμοποιεί ο συνθέτης του βίου πληθωρικά είναι το «κοινόν», στο οποίο εντάσσει μοναχούς και «κοσμικούς», δηλαδή τους εν τω κόσμω, ή τον κάθε χριστιανό. Ο όρος είχε χρησιμοποιηθεί στους πρώτους αιώνες, ή κατά την περίοδο των οικουμενικών συνόδων, για να δηλωθεί κυρίως η κοινή σύναξη των χριστιανών για τη Θεία Ευχαριστία. Ίσως χρησιμοποιείται εδώ ακριβώς στο πλαίσιο των θεολογικών προϋποθέσεων των κολλυβάδων πατέρων υπονοώντας τη σημασία της Θείας Ευχαριστίας για τον κάθε χριστιανό συναπτά με τη νηπτική πράξη και τη νοερά προσευχή ως οδό καθάρσεως για τη συμμετοχή στο κοινό ποτήριο.
[32]. «Αὕτη οὖν ἡ θεία προσευχή, ἡ τοῦ Σωτῆρος ἡμῶν ἐπίκλησις, τὸ Κύριε Ἰησοῦ Χριστέ, Υἱὲ τοῦ Θεοῦ, ἐλέησόν με, καὶ προσευχή ἐστι καὶ εὐχὴ καὶ ὁμολογία τῆς πίστεως καὶ Πνεύματος Ἁγίου παρεκτικὴ καὶ δωρεῶν θείων χορηγός καὶ κάθαρσις καρδίας καὶ δίωξις δαιμόνων καὶ ἐνοίκησις Ἰησοῦ Χριστοῦ καὶ πνευματικῶν ἐννοιῶν καὶ λογισμῶν θείων πηγὴ καὶ ἁμαρτιῶν ἀπολύτρωσις καὶ ψυχῶν καὶ σωμάτων θεραπευτήριον καὶ φωτισμοῦ θείου χορηγὸς καὶ ἐλέους Θεοῦ βρύσις καὶ ἀποκαλύψεων καὶ μυήσεων θείων ἐν ταπεινώσει βραβευτής, καὶ τὸ μόνον σωτήριον, ἐπεὶ καὶ τὸ σωτήριον φέρει ἐν αὐτῇ τοῦ Θεοῦ ἡμῶν ὄνομα, ὃ δὴ τὸ μόνον ὄνομά ἐστι τὸ ἐπικληθὲν εἰς ἡμᾶς Ἰησοῦ Χριστοῦ τοῦ Υἱοῦ τοῦ Θεοῦ· καὶ οὐκ ἔστιν ἐν οὐδενὶ ἄλλῳ σωθῆναι ἡμᾶς, ὥς φησιν ὁ Ἀπόστολος». Επιπλέον, ακολουθεί μια σειρά χαρακτηριστικών που την καθιστούν «οδό προς τη σωτηρία», καθώς πρόκειται για προσευχή και ευχή και ομολογία και πάροχο Πνεύματος, χορηγό θείων δώρων, κάθαρση της καρδιάς, εκδίωξη όλων των δαιμόνων, ενοίκηση μέσα μας του Χριστού, απολύτρωση από τις αμαρτίες, θεραπεία ψυχών και σωμάτων, χορηγό θείου φωτισμού και ελέους και θείων αποκαλύψεων και το μόνο σωτήριο, γιατί στο όνομα κανενός άλλου δεν μπορούμε να σωθούμε και «τοῦτο τὸ σημεῖον ἡμῶν τῆς πίστεως· ἐπεὶ καὶ Χριστιανοί ἐσμεν καὶ καλούμεθα·καὶ ἡ μαρτυρία ὅτι ἐκ τοῦ Θεοῦ ἐσμέν». ΦΙΛΟΚΑΛΙΑ ΤΩΝ ΙΕΡΩΝ ΝΗΠΤΙΚΩΝ, Τόμος Ε’, μν. έργ., σσ. 60 – 61.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου