Δέσπω Ἀθ. Λιάλιου, Ἡ θεώρηση τοῦ ἄλλου στὴν Ὀρθοδοξία

Κυρίες καὶ Κύριοι συνάδελφοι!

Τὸ σημερινὸ συνέδριο μὲ τὴ θεματολογία του εἰσάγει ἐξαρχῆς τὴν ἑτερότητα ὡς μία θεμελιακὴ παράμετρο τῆς Εὐρωπαϊκῆς, τουλάχιστον, πραγματικότητας, ἐν σχέσει μὲ τὴ θρησκευτικὴ ἔκφραση τῶν Εὐρωπαίων πολιτῶν. Συγχρόνως πρέπει νὰ ἀναφέρω ὅτι στὴ Θεσσαλονίκη τοῦ 2012 οἱ ἱστορικές μνῆμες μᾶς μεταφέρουν σὲ μία ἱστορικὴ διαδρομὴ συγκρούσεων, οἱ ὁποῖες εἶχαν ἐπιπτώσεις πολὺ σημαντικὲς στὴ ζωὴ αὐτῆς τῆς πόλης πολιτιστικὰ καὶ οἰκονομικά, τῆς Θεσσαλονίκης ἡ ὁποία ἀναπτύσσεται στοὺς Ἑλληνιστικοὺς χρόνους, δρέπει τὰ προνόμια τῆς πρωτεύουσας μιᾶς ρωμαϊκῆς ἐπαρχίας, χρηματίζει «συμβασιλεύουσα» καὶ περίφημο θρησκευτικὸ κέντρο ὑπὸ τὴν προστασία τοῦ πάτρωνα ἁγίου της Δημητρίου, ἀλλὰ καὶ προσελκύει ἐν συνεχεία, λόγω τῆς θέσης της, ποικίλες ὁμάδες ἀπὸ τοὺς Γενοβέζους καὶ τοὺς Φράγκους, τοὺς Ὀθωμανοὺς κατακτητὲς καὶ τοὺς σεφαραδίτες Ἑβραίους το 16ο- 17ο αἰ. Ἀναφέρω αὐτὰ τὰ στοιχεῖα, γιατὶ θέλω νὰ ἐπισημάνω ὅτι ἡ πολυπολιτισμικότητα, χαρακτηριστικὸ τῆς σύγχρονης Εὐρώπης, ὑπῆρξε βασικὸ χαρακτηριστικὸ καὶ κινητήρια δύναμη τῆς πόλης μας μέχρι τὸ πρόσφατο παρελθόν. Στὴ συνέχεια, ἡ ἀπώλεια αὐτοῦ τοῦ ἀνθρώπινου πλούτου της ἀντανακλᾶ ἕνα εἶδος ἐπαρχιωτισμοῦ, στὸν ὁποῖο καταδικάστηκε μεταπολεμικά, καὶ ὥς ἕνα βαθμὸ ἔγινε θύμα κι αὐτὴ τοῦ β´ παγκόσμιου πολέμου, ζώντας ἐπιπλέον τὶς συνέπειες τῆς δημιουργίας τῶν ἐθνικῶν κρατῶν στὰ Βαλκάνια καὶ τῆς ἐξελίξεώς τους τὰ τελευταῖα ἑξήντα χρόνια.

Πέραν, λοιπόν, ἀπὸ τὶς εὐρωπαϊκὲς ἐξελίξεις κατὰ τὸν 20^ο αἰ. εἶναι βέβαιο ὅτι οἱ θρησκευτικὲς συλλογικότητες ἀναμετρῶνται, ὅπως πάντα, μὲ τὴν ἱστορική τους συνέχεια σ᾽ ἕνα κόσμο, ὅμως, ποὺ τὰ ἐπιστημονικὰ δεδομένα ἀγγίζουν πιὰ τὰ ἀπώτατα ὅρια τῆς φύσης καὶ τῆς ζωῆς, κι ἐνῶ ἡ πρόσβαση στὴν πληροφορία, ἡ live ἀναμετάδοση τῶν γεγονότων, ὅπου γῆς καὶ διαστήματος, μορφοποιοῦν, μὲ παρέμβαση ἢ μὴ ἐκ τῶν ἄνω, τὴν παγκόσμια κοινότητα τῶν πολιτῶν, πράγμα ποὺ σημαίνει ὅτι ὁ ἄλλος δὲν εἶναι, ὡς πρόσληψη, οὔτε ἄγνωστος, οὔτε ἀνοίκειος, οὔτε ξένος, μπορεῖ ὅμως νὰ εἶναι, καὶ εἶναι στὴν πραγματικότητα καὶ ξένος καί ἀλήτης, πάροικος καὶ παρεπίδημος καὶ μετανάστης καὶ ἀνέστιος ἀνὰ πάσα στιγμή, μὲ δεδομένο τὸ γεγονὸς μιᾶς διαρκοῦς μετανάστευσης ὡς δυνατότητας ἢ καὶ ἀναγκαιότητας ἐπιβίωσης γιὰ λόγους τουλάχιστον πολιτικοὺς ἢ οἰκονομικούς. Περισσότερο, λοιπόν, ἀπὸ κάθε ἄλλη ἐποχὴ ὁ ἄλλος εἶναι πλησίον καὶ ὁ πλησίον, κατὰ τὴν ἐκκλησιαστικὴ σημασία τοῦ ὅρου, καὶ διαρκῶς ἐρχόμενος.

Γιὰ τὴν ἐκκλησιαστικὴ κοινότητα, πού ἀναδύθηκε ἱστορικὰ πέριξ τῶν χωρῶν καὶ τῶν νήσων τῆς Μεσογείου, ἡ ἑτερότητα βιώθηκε ὡς διάκριση ἀπὸ τὰ ἐπισήμως ἀποδεκτὰ κοινωνικὰ καὶ θρησκευτικὰ σχήματα, ἐξαιτίας τῶν ἀντιδράσεων ποὺ συνάντησε ἀπὸ τὸ κοινωνικό της περιβάλλον, ἀλλὰ καὶ ἐξαιτίας τῶν ἔντονων μεσσιανικῶν τάσεων τῆς ἐγγύτητος τοῦ τέλους τοῦ κόσμου ποὺ βίωναν οἱ χριστιανοὶ τῶν πρώτων χρόνων.

Πάντως ἡ βαθμιαῖα προσαρμογὴ τῆς ἀρχέγονης Ἐκκλησίας στὶς πολιτικὲς δομὲς καὶ ἡ ἀφομοίωσή τους ἐπιτεύχθηκε μὲ τὸ συνεχὴ διάλογο μὲ τὸ κοινωνικὸ περιβάλλον. Δὲν εἶναι τυχαῖο τὸ γεγονὸς ὅτι στὴν ἱστορική της πορεία ἡ ἐκκλησιαστικὴ κοινότητα καλλιέργησε τὸ γραμματειακὸ εἶδος τοῦ διαλόγου: διάλογος μὲ τοὺς Ἕλληνες, τοὺς Ἰουδαίους, ἀργότερα τοὺς Μωαμεθανούς, γιὰ νὰ ἀναλυθοῦν οἱ διαφορές, ἀλλὰ καὶ νὰ βρεθοῦν γέφυρες ἐπικοινωνίας καὶ συνεννόησης, χωρὶς νὰ παραβλέψουμε γεγονότα συγκρούσεων καὶ ἐξαχρείωσης τοῦ ἀνθρώπινου γένους. Ἐξάλλου τέτοια φαινόμενα διαιρέσεων, ἀκόμη καὶ πολέμων, ἔχουν χαρακτηρίσει στὸ παρελθὸν ἐσωτερικὰ ἀκόμη καὶ τὴν ἴδια τὴ χριστιανοσύνη.

Πρέπει ὅμως νὰ παρατηρήσουμε ὅτι, ἐν σχέσει πρὸς τὸ παρελθόν, μετὰ τὸ 19ο καὶ ἰδίως στὴ διάρκεια τοῦ 20ου αἰ. τῶν δύο παγκόσμιων πολέμων, ἡ πολιτική, ὡς πράξη καὶ στρατηγική, ἔχει ἀνοίξει νέους δρόμους συνεννόησης, ἀφήνοντας κατὰ μέρος τὶς θεολογικὲς διαφωνίες ἢ τὶς θρησκευτικὲς ἀντιθέσεις, ἀναγκάζοντας ἔν τινι μέτρω τὸ ἱερατεῖο καὶ τοὺς θεολόγους νὰ ἀναστοχαστοῦν τὸ ρόλο τους στοὺς ἀνοιχτοὺς ὁρίζοντες τῆς Κοινωνίας τῶν ἐθνῶν, τῆς παγκόσμιας συνεργασίας ἢ εὐρύτατων πολιτικῶν ἑνώσεων. Αὐτὴ ἡ πραγματικότητα ὤθησε τοὺς θρησκευτικοὺς ἡγέτες πρὸς μία ἐξωστρέφεια, σχεδὸν ἀναγκαστική, δημιουργώντας ἐσωτερικὰ πολλὲς φορὲς ἀποσχιστικὲς τάσεις καὶ ἀκρότητες φανατισμοῦ καὶ μισαλλοδοξίας, ποὺ κατὰ βάση πραγματώνουν μία τάση φόβου ὅτι ὁ ἄλλος ἀποτελεῖ κίνδυνο ἀλλοίωσης τῆς παράδοσης ἢ ἀκόμη εἶναι μιαρὸς ἢ αἱρετικός, καὶ μετὰ ἄνθρωπος! Πάντως ἀκόμη κι ἂν τὸ αἴτημα τῆς συνεργασίας τῶν λαῶν προέρχεται ἀπὸ τὸ χῶρο τῆς διπλωματίας, τῆς πολιτικῆς καὶ τῆς οἰκονομίας, ἂν δηλ. προηγήθηκε στὴν πράξη ἡ πολιτικὴ τῆς θεολογίας, ἡ ἀλήθεια ὅτι ὁ ἄλλος εἶναι συγχρόνως ὁ ἑκάστοτε πλησίον ἔχει καθαρὰ θεολογικὴ βάση, ἐνῶ τὸ ὑπόβαθρο τῆς πολιτικῆς προϋποθέτει τὴν ὕπαρξη τυπικῶν ὅρων καὶ συμφωνιῶν χωρὶς νὰ ἀναστοχάζονται οἱ πολιτικοὶ ἡγέτες ἀρχεγονικά πρότυπα ἢ τὴν ἱστορία τῆς ἀνθρωπότητας, πράγματα ποὺ ἀπασχολοῦν τὴ θεολογία, ἡ ὁποία παραμετρεῖται μὲ τὸ ὑπαρξιακὸ βίωμα τῆς ζωῆς καὶ τοῦ θανάτου, δηλ. τῶν ὁρίων τῆς ἀνθρώπινης ὕπαρξης.

Ἐκκινώντας, λοιπόν, ἡ Ὀρθόδοξη θεολογία ἀπὸ τὴν ἱστορία τῆς δημιουργίας τοῦ κόσμου, ὅπως καταγράφεται στὸ βιβλίο τῆς Γενέσεως ἐκκινεῖ οὐσιαστικὰ ἀπὸ τὴν ἀρχέγονη ἑνότητα τοῦ ἀνθρώπινου γένους σὲ ἕνα ἐξελικτικὸ σχῆμα, ὅπου ἀκόμη καὶ ἡ φυσικὴ διάκριση σὲ ἄνδρα καὶ γυναίκα ἕπεται τῆς δημιουργίας τοῦ ἀνθρώπου. Ἔτσι στὸ Α´ κεφάλαιο τῆς Γενέσεως διαλαμβάνονται τὰ περὶ τῆς δημιουργίας τοῦ ἀνθρώπου, Γεν. 1, 26: «Ποιήσωμεν ἄνθρωπον κατ᾽ εἰκόνα ἡμετέραν καὶ καθ᾽ ὁμοίωσιν...», καὶ Γεν. 1, 27-28: «ἄρσεν καὶ θῆλυ ἐποίησεν αὐτούς», ποὺ σημαίνει ὅτι ἑνότητα καὶ ἑτερότητα ἐκφαίνονται ὡς φυσικὸ πρότυπο, ἐνῶ μὲ τὸ ἐξελικτικὸ σχῆμα τοῦ «κατ᾽ εἰκόνα καὶ καθ᾽ ὁμοίωσιν» Θεοῦ ἐπισημαίνεται ἡ διάκριση τοῦ ἀνθρώπου ἀπὸ τὴν ὑπόλοιπη δημιουργία, ἀλλὰ συνιστᾶ ταυτοχρόνως καὶ τὸ κριτήριο τῆς διαφύλαξης τῆς ἑνότητας ἐν τῇ ἑτερότητι στὴν πορεία πρὸς τὸ «καθ᾽ ὁμοίωσιν».

Ἐν συνεχεία στὴν ἐκκλησιαστικὴ κοινότητα τῆς Κ. Διαθήκης ἀκόμη καὶ ἡ φυσικὴ ἑτερότητα αἴρεται ἐν Χριστῷ: «Οὐκ ἔνι ἄρσεν καὶ θῆλυ πάντες γὰρ ὑμεῖς εἷς ἐστε ἐν Χριστῷ Ἰησοῦ (Γαλ. 3, 28)». Στὴν ἴδια γραμμὴ ὁ ἅγ. Μάξιμος ὁ Ὁμολογητής, ἕνας ἀπὸ τοὺς πιὸ δυναμικοὺς ἐκπροσώπους τῆς Βυζαντινῆς Θεολογίας, ποὺ ἐργάστηκε γιὰ τὴν κατανόηση τῶν διατυπώσεων τοῦ Ὅρου τῆς Χαλκηδόνος ἀπὸ τοὺς Χριστιανοὺς σ᾽ Ἀνατολὴ καὶ Δύση, ἐπανέρχεται μὲ παρόμοιες διατυπώσεις: «(ὁ Χριστὸς) πρῶτον ἑνώσας ἡμῖν ἑαυτοὺς ἐν ἑαυτῷ διὰ τῆς ἀφαρέσεως τῆς κατὰ τὸ ἄρρεν καὶ θῆλυ διαφορᾶς, καὶ ἀντὶ ἀνδρῶν καὶ γυναικῶν, οἷς ὁ τῆς διαιρέσεως ἐνθεωρεῖται μάλιστα τρόπος, ἀνθρώπους μόνον κυρίως τε καὶ ἀληθῶς ἀποδείξας».

 Ἄν ἡ ἄρση τῆς φυσικῆς ἑτερότητας θεμελιώνεται Χριστολογικά, ἡ ἑνότητα τοῦ ἀνθρώπινου γένους ἐν Χριστῷ αἴρει τὶς συμβάσεις τοῦ βίου στὸ προαναφερθὲν χωρίο τοῦ Ἀποστόλου Παύλου, θρησκευτικὲς ἢ ἐθνικές, μὲ ἕνα τρόπο προκλητικὰ ἐπαναστατικό, ἀκόμη καὶ γιὰ τὸν ἄνθρωπο στὶς μέρες μας: «Οὐκ ἔνι Ἰουδαῖος οὐδὲ Ἕλλην, οὐκ ἔνι δοῦλος οὐδὲ ἐλεύθερος». Ἀνακαλώντας, λοιπόν, ἡ πρώτη Ἐκκλησία τὴν ἀφήγηση τῆς Γενέσεως καὶ ἀποτυπώνοντας τὶς ἔντονες διακρίσεις καὶ διαιρέσεις, ποὺ ἐπισυνέβηκαν στὴν ἱστορία τῆς ἀνθρωπότητας, ἀνακεφαλαιώνει τὸ λόγο της προβάλλοντας τὸ γεγονὸς τῆς ἀναδημιουργίας ἐν Χριστῷ. Εἶναι σὰν καὶ νὰ παραδέχεται τὸ : Πήραμε τὴ ζωή μας λάθος, κι ἀλλάξαμε ζωή,  μὲ τὰ λόγια τοῦ Γιώργου Σεφέρη, ἑνὸς μεγάλου σύγχρονου Ἕλληνα ποιητῆ.

Πρόκειται οὐσιαστικὰ γιὰ τὸ αἴτημα τῆς ἑνότητας, χωρὶς νὰ ἐξαφανίζεται ἡ ἑτερότητα, μία ἑνότητα, ὅμως, ποὺ δὲν δρᾶ καταδυναστευτικὰ ἢ ἐξουσιαστικά, καὶ δὲν ἐξασφαλίζεται μὲ τὴ δύναμη τοῦ νόμου, τοῦ ἀστυνόμου, τοῦ εἰσαγγελέα ἢ καὶ τοῦ πολυβόλου, ἀλλὰ μὲ τὴ δύναμη τῆς ἀγάπης, ποὺ δὲν ζητᾶ τὰ «ἑαυτῆς», μὲ τὴ δύναμη τῆς ἐξόδου ἀπὸ τὴν ἀτομικὴ περιχαράκωση πρὸς συνάντηση τοῦ ἄλλου, τοῦ πλησίον, πού, ὅταν ἐκπληρώνεται ὁ λόγος τοῦ Κυρίου «ἀγάπα τὸν πλησίον σου ὡς σεαυτὸν» πλησίον δὲν εἶναι ὁ ἄλλος, ἀλλὰ ἐμεῖς οἱ ἴδιοι ὡς πρὸς τοὺς ἰδίους. Τοῦτο σημαίνει, ὅμως, ἐνδοσκόπηση καὶ ἄρση ὅλων τῶν συμβάσεων τῆς ἱστορίας, ἰδίως ἐκείνων ποὺ διασποῦν τὴν ἀρχεγονικὴ ἑνότητα τοῦ γένους τῶν ἀνθρώπων.

Ἐντέλει μπορῶ νὰ πῶ ὅτι σὲ ἕνα κόσμο ἀπίστευτα ἀνοιχτὸ εἴμαστε καταδικασμένοι νὰ ζήσουμε μὲ τὸν ἄλλο, τὸ δεύτερο ἑαυτό μας.

(Εἰσήγηση στὸ Διεθνὲς Συνέδριο τοῦ ΑΠΘ- Συμβουλίου τῆς Εὐρώπης: Πολιτισμοί και Θρησκείες σε Διάλογο. Ο άλλος στις Διάφορες Θρησκείες)